W matni

Z Wikipedii

W matni (fr. L'assomoir) – siódma część cyklu Rougon-Macquartowie Emila Zoli opowiadająca o życiu najniższych warstw społecznych w Paryżu epoki II Cesarstwa. Główną bohaterką utworu jest Gerwazyna Macquart.

Spis treści 1 Tytuł 2 Treść 3 Recepcja utworu 4 Adaptacje 5 Przypisy

[edytuj] Tytuł

Francuskie assomoir to wyraz wywodzący się ze slangu paryskich robotników, oznaczający tani lokal z alkoholem, mordownię. W powieści pojawia się plastyczny opis takiego miejsca (autentycznego lokalu przy paryskiej ulicy Goutte d'Or), które odgrywa centralną rolę w życiu wielu bohaterów. Przy tłumaczeniu tytułu na język polski, wobec nieprzetłumaczalności słowa assomoir i jego gry słów z czasownikiem assommer (zdusić, zadręczyć, znużyć), stosowane były określenia odwołujące się do władzy alkoholu nad bohaterami powieści i podkreślające destrukcyjną rolę pijaństwa w ich życiu. W przekładach stosowana była forma W sidłach, W kleszczach, W pułapce, jednak najbardziej upowszechniła się nazwa W matni z wydania zbiorowego PIW. Na potrzeby powieści Zola przeprowadził szerokie badania na temat języka robotników paryskich i warunków ich życia, wprowadzając nie tylko do wypowiedzi bohaterów, ale i do narracji wiele wyrażeń typowych dla ulicznego slangu i z tego powodu całkowicie niedopuszczalnych w dotychczasowej literaturze.

[edytuj] Treść

Gerwazyna Macquart, praczka, o której wczesnych losach dowiadujemy się z powieści Pochodzenie rodziny Rougon-Macquartów, uciekła z rodzinnego Plassans z kochankiem Augustem Lantierem i dwójką kilkuletnich synów, Klaudiuszem i Stefanem^[1]. Po krótkim pobycie w mieście zostaje porzucona na rzecz sąsiadki – Wirginii, po czym wychodzi za mąż za blacharza Coupeau. Ich małżeństwo wydaje się być szczęśliwe: w odróżnieniu od wielu robotników Coupeau nie pije, a Gerwazyna dzięki systematycznemu oszczędzaniu otwiera własną pralnię. Na świat przychodzi ich córka Anna, zwana Naną.

Po kilku latach małżeństwa Coupeau ma wypadek w pracy, a w czasie długiej rekonwalescencji zaczyna pić. Wkrótce jest już nałogowym alkoholikiem, dla którego nie liczy się nic poza wizytami w pobliskim szynku. Któregoś dnia spotyka tam Lantiera, z którym – mimo wcześniejszych jego relacji z Gerwazyną – zaprzyjaźnia się, a wkrótce później sprowadza do domu na stałe. Gerwazyna, dotąd starająca się utrzymać względny porządek w domu i spłacać długi, zaczyna również pić i na nowo romansować z Lantierem. Nastoletnia już Nana ucieka z domu i zostaje prostytutką, Klaudiusz zostaje oddany do pracowni malarza, Stefan idzie do pracy. Gerwazyna stopniowo traci wszystko, zaś Coupeau pod wpływem zbyt wielkiej ilości alkoholu popada w obłęd i umiera w przytułku na delirium tremens. Wkrótce po nim z nędzy i pijaństwa umiera też główna bohaterka.

[edytuj] Recepcja utworu

Publikacja W matni wywołała w Paryżu ogromny skandal. Powieść została skrytykowana za podjęcie problemu "niegodnego literatury", prostackiego, niewartego tak szerokiego potraktowania. Elegancka publiczność była zniesmaczona tak wiernym odwzorowaniem życia codziennego robotników, a zwłaszcza użyciem na masową skalę ich codziennego żargonu ^[2]. Obok względnie stonowanej krytyki pojawiały się artykuły atakujące powieść z pełną gwałtownością, często poparte rysunkami satyrycznymi ^[3]. Lewicowi dziennikarze (jako pierwszy wystąpił dawny przyjaciel Zoli Artur Rans) zarzucali mu z kolei oczernianie ludu ^[4], czy też stworzenie "pamfletu przeciwko pracującym, wody na młyn reakcji" ^[5]. Gazeta Le Bien Public przerwała druk powieści w odcinkach, podjęty następnie przez La République des Lettres ^[6]. Mimo tego utwór stał się początkiem wielkiej sławy pisarza i pierwszą znakomicie sprzedającą się z jego prac ^[7], zaś w 1903 r., wznowiona, miała ponad 200 tys. nakładu ^[8]. Publikacja W matni przyczyniła się również do powstania tzw. grupy medańskiej, do której oprócz Zoli należeli Paul Alexis, Joris-Karl Huysmanns, Guy de Maupassant, Henry Céard i Léon Hennique. Grupa ta podjęła odważną obronę utworu, argumentując, iż dla ukazania pełnego obrazu społeczeństwa potrzebne jest opisywanie wszystkiego, co jest jego częścią składową ^{[9] [10]}.

Sam autor konsekwentnie bronił się, twierdząc, że dokonał jedynie opisu rzeczywistości, studium typowej robotniczej rodziny niszczonej przez alkoholizm i brak pieniędzy, zaś upiększanie prawdy, jakiego przed nim dokonywano w literaturze, nie niesie za sobą żadnych pozytywnych konsekwencji ^[11]. Odżegnując się od motywacji politycznych twierdził również, że o oczernianiu ludu nie może być mowy, gdyż w rzeczywistości został dokonany proces odwrotny - ukazanie przyczyn nędzy ludu, a przez to potencjalnych możliwości poprawy jego losu ^{[12] [13]}. Jak w mało którym przypadku Zola naprawdę mógł poprzeć przedstawione w powieści opisy autentycznymi doświadczeniami, z czasów, gdy jako początkujący dziennikarz mieszkał na poddaszu ogromnej kamienicy robotniczej (jak ta, w której Gerwazyna i Coupeau mieszkają na ulicy Goutte d'Or) i mógł osobiście przyglądać się codzienności robotniczych rodzin. Na potrzeby utworu dokonał również szerokich badań nad językiem i topografią najgorszych dzielnic Paryża, zaś szynk z ogromnym alembikiem, w którym najchętniej upijają się Coupeau i Gerwazyna był miejscem autentycznym ^[14].

Główna bohaterka utworu, Gerwazyna Macquart, uważana jest przez badaczy za najlepiej psychologicznie skonstruowaną postać w cyklu, której upadek w nędzę został przedstawiony nie jako prosta konsekwencja genetyczna (Gerwazyna jest córką nałogowych alkoholików), ale jako wypadkowa dziedziczenia oraz warunków społecznych ^[15]. Mimo tego wielu dziennikarzy i krytyków, zwłaszcza lewicowych, uważało, iż Zola w opisie robotników i ich upadku popełnił istotny błąd, nie doceniając czynnika zewnętrznego (oddziaływania środowiska), a za bardzo akcentując wolną wolę i niefrasobliwość bohaterów ^[16]. Paradoksalnie z drugiej strony barykady posypały się oskarżenia o propagowanie socjalizmu ^[17]. W matni skrytykował również stary Wiktor Hugo, argumentując, iż książka opisuje biedę i nędzę dla samego opisu, a nie w celu pomocy najuboższym, co uznał za niedopuszczalne, a co było w dużej mierze błędną oceną intencji Zoli ^[18]. Z kolei Gustaw Flaubert był zachwycony książką ^[19].

W matni jest powieścią naturalistyczną, w której jednak niektórzy badacze doszukują się elementów roman noir, wyrażających się w sposobie prezentacji miejsca akcji. Okręg Goutte d'Or, w którym mieszkają bohaterowie, jest wiecznie ciemny, światło słoneczne nie przebija na podwórza ogromnych robotniczych kamienic, zaś od ludzi potężniejsze zdają się być przedmioty martwe - ogromne domy, czy słynny alembik w tytułowej mordowni. Zola, mistrz i fascynat opisu, posłużył się romantyczną potęgą wyobraźni dla stworzenia krajobrazu naturalistycznego ^[20].

[edytuj] Adaptacje

• Sztuka teatralna Assomoir grana w Paryżu w 1879 r.
• Film Renégo Clementa Gervaise z Marią Schell jako Gerwazyną z 1956 r.

Przypisy