Brama Wyżynna w Gdańsku

Z Wikipedii

Brama Wyżynna, dawniej także "Brama Wysoka" (niem. das Hohe Tor), renesansowa brama miejska w Gdańsku, obecnie przy głównej trasie samochodowej (ulice Okopowa i Wały Jagiellońskie). Do 1895 znajdowała się w ciągu szesnastowiecznych fortyfikacji, pomiędzy Bastionem św. Elżbiety i Bastionem Karowym, i stanowiła główną bramę wjazdową do miasta, otwierającą ciąg tzw. Drogi Królewskiej.

Spis treści 1 Kwestia autorstwa i daty budowy 2 Forma i wystrój budowli 3 Historia budowli 4 Literatura

[edytuj] Kwestia autorstwa i daty budowy

Bramę zbudował do 1588 Willem van den Blocke. W dwudziestowiecznej literaturze rozpowszechnił się pogląd, że Bramę Wyżynną wybudował w l. 1574-76 Hans Kramer, a następnie w latach 1587-88 miała ona zostać oblicowana piaskowcem (rustykowana) przez W. van den Blocke'a. Franciszek Krzysiak wykazał, że jest to nieporozumienie - w rzeczywistości Kramer wybudował jedynie tzw. bramę wewnętrzną, która istniała do 1878, a następnie została wyburzona.

[edytuj] Forma i wystrój budowli

Masywna forma bramy nawiązywała do bram miejskich w Antwerpii (Sint-Jorispoort - Brama św. Jerzego z 1543-45, Kipdorppoort z 1550), opartych na wzorach włoskich. W przyziemiu cztery zdwojone pilastry toskańskie flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty - środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta kondygnacja jest oblicowana rustyką z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu, ozdobiona jest fryzem heraldycznym z trzema silnie wypukłymi herbami: pośrodku Rzeczypospolitej, po prawej Gdańska, po lewej Prus Królewskich. Fryz jest pozdzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na attyce w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym.

Na fasadzie znajdują się ponadto sentencje łacińskie:

• Sapientissime fiunt quae pro Republica fiunt - Najmądrzej dzieje się wszystko, co się dzieje dla Rzeczypospolitej
• Iustitia et Pietas duo sunt Regnorum omnium Fundamenta - Sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszystkich królestw
• Civitatib.(us) haec optanda bona maxime Pax Libertas et Concordia - Dobra najbardziej dla państw pożądane to pokój, wolność, zgoda

Napisy, cyfry i herby były dawniej obficie złocone.

Na elewacji wschodniej, zwróconej ku Katowni, znajduje się płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego, dodany w 1884.

Przed bramą znajdował się most zwodzony (właściwie trzy kładki: środkowa szeroka i dwie boczne, węższe), przerzucony nad fosą. Mechanizm podnoszący napędzany był kieratem, umieszczonym w podziemiu pod bramą.

[edytuj] Historia budowli

Projekt budowlany został zatwierdzony przez Radę Miasta w 1586. Ukończona w 1588, przez 290 lat brama istniała w niezmienionej formie. W 1861 fasada została poddana pracom restauracyjnym (ich śladem jest data umieszczona w kilku miejscach). W 1878 postanowiono zwiększyć przepustowość przejazdu - brama wewnętrzna została wyburzona, a po obu stronach bramy van den Blocke'a wybito w wałach dodatkowe przejazdy. Ponadto most zwodzony nad fosą zastąpiono stałą groblą. W 1884 oblicowano całość bramy rustyką (która wcześniej istniała tylko na elewacji zachodniej) i dodano herb na wschodniej elewacji. 1895 wały zostały całkowicie zniesione, a fosa zasypana. 1945 brama została uszkodzona w niewielkim stopniu, jednak przez kilkanaście lat pozbawiona była dwóch lwów z attyki. Obecnie budowla oczekuje poważniejszych prac restauratorskich.

[edytuj] Literatura

• F. Krzysiak, Brama Wyżynna w Gdańsku, Rocznik Gdański, tom LVII, 1997, zesz. 1, s. 197-212.
• A. Januszajtis i Z. Jujka, Z uśmiechem przez Gdańsk, Gdańsk 2003.
• J. Friedrich, Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gdańsk 1995.