Kleszcze (pajęczaki)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Ten artykuł może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane dane.
Pomóż Wikipedii, dodając przypisy.

Kleszcze

Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	szczękoczułkowce
Gromada	pajęczaki
Podgromada	roztocze
Nadrząd	Parasitiformes
Rząd	kleszcze
Nazwa systematyczna
Ixodida
Systematyka w Wikispecies
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Ixodes ricinus

Kleszcze — to pajęczaki z rzędu roztoczy, traktowane jako grupa umowna lub jako nadrodzina Ixodoidea albo też jako podrząd Ixodides (Ixodes).

Wyróżnia się rodziny kleszczy twarde (Ixodidae), częściowo okryte twardym pancerzem, oraz pozbawione tego pancerza, miękkie — obrzeżkowate (Argasidae). Jest ich kilkaset gatunków. Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi głównie kręgowców.

Długość ciała od jednego do kilku milimetrów (po nassaniu kilkakrotnie większe), ryjkowaty narząd gębowy przystosowany do ssania krwi i płynów tkankowych (hypostom), zbrojny w liczne ząbki pomocne w utrzymywaniu się w skórze żywiciela. Gatunki z rodziny Ixodidae ssą krew trzy razy w życiu: w stadium larwalnym, w stadium nimfy i jako postać dorosła, atakując zwierzęta na łąkach i w lasach (bez jedzenia mogą żyć do dwóch lat). Są kosmopolityczne. Zamieszkują głównie tropiki i subtropiki. W Polsce licznie występuje kleszcz pospolity (kleszcz pastwiskowy) (Ixodes ricinus). Kleszcze są wektorami dla wielu chorób; m.in. boreliozy.

[edytuj] Systematyka

Na tej liście znajdują się wszystkie rodzaje, ale tylko niektóre reprezentacyjne gatunki spośród 900.

[edytuj] Ixodidae

Ixodidae C. L. Koch, 1844 (13 rodzajów, około 700 gatunków) - kleszcze twarde

Amblyomminae

Amblyomma (około 130 gatunków)

Amblyomma americanum

Bothriocrotoninae

Bothriocroton Klompen, Dobson & Barker, 2002 (5 gatunków)

Haemaphysalinae

Haemaphysalis C.L. Koch, 1844 (około 170 gatunków)

Haemaphysalis punctata

Hyalomminae

Hyalomma C.L. Koch, 1844 (około 20 gatunków)

Hyalomma lusitanicum
Hyalomma marginatum

Nosomma Schulze, 1919 (1 gatunek)

Ixodinae

Cornutupalpum Poinar & Brown, 2003 (1 gatunek)
Ixodes C.L. Koch, 1844

Ixodes dammini - zaproponowany jako synonim Ixodes scapularis przez J.H. Olivera w 1993
Ixodes holocyclus
Ixodes persulcatus
Ixodes ricinus
Ixodes scapularis

Rhipicephalinae

Anomalohimalaya Hoogstraal, Kaiser & Mitchell, 1970 (3 gatunki)
Cosmiomma Schulze, 1919 (1 gatunek)
Dermacentor C.L. Koch, 1844 (około 30 gatunków)

Dermacentor albipictus
Dermacentor andersoni
Dermacentor auratus
Dermacentor circumgutattus
Dermacentor halli
Dermacentor hunteri
Dermacentor marginatus
Dermacentor nitens
Dermacentor occidentali
Dermacentor parumapterus
Dermacentor reticulatus
Dermacentor silvarum
Dermacentor variabilis

Margaropus Karsch, 1879 (3 gatunki)
Rhipicentor Nuttall & Warburton, 1908 (2 gatunki)
Rhipicephalus (około 80 gatunków)

Rhipicephalus bursa
Rhipicephalus camicas
Rhipicephalus evertsi
Rhipicephalus pravus
Rhipicephalus pumilio
Rhipicephalus pusillus
Rhipicephalus rossicus
Rhipicephalus sanguineus
Rhipicephalus turanicus

[edytuj] Argasidae

Argasidae C. L. Koch, 1844 (4 rodzaje, około 200 gatunków) - kleszcze miękkie

Argasinae

Argas Latreille, 1795

Ornithodorinae

Carios Latreille, 1796
Ornithodoros C.L. Koch, 1837
Otobius Banks, 1912 (3 gatunki)

[edytuj] Nuttalliellidae

Nuttalliellidae Schulze, 1935 (1 gatunek)

Nuttalliella Bedford, 1931

Nuttalliella namaqua Bedford, 1931

[edytuj] Cykl rozwojowy i warunki bytowania

Rozmiar kleszcza w porównaniu z zapałką

Dorosłe samice są długości 3-4 mm, natomiast samce — 2,5 mm. Każde stadium rozwojowe kleszcza, tzn. larwa, nimfa i imago (czyli forma dojrzała), musi raz wyssać krew kręgowca, aby móc się dalej rozwijać. Cykl rozwojowy jednego pokolenia kleszczy trwa średnio 2 lata. Wzrost temperatury powoduje wzrost aktywności kleszczy, która rozpoczyna się na przełomie marca i kwietnia, a trwa do października/listopada. Maksimum aktywności zależy od czynników klimatycznych i przebiega w Europie Środkowej w dwóch fazach, tzn. w maju/czerwcu i we wrześniu/październiku. Wilgotne lato i łagodna zima sprzyjają rozprzestrzenianiu się kleszczy. Optymalne warunki dla kleszczy i ich żywicieli stanowią ekotony. Większość dotychczas dokładnie zlokalizowanych naturalnych ognisk infekcji to obszary przejściowe między dwoma różnymi typami roślinności, jak np. brzegi lasów graniczące z łąkami, polany, błonia nad rzekami i stawami, zagajniki z zaroślami, obszary, gdzie las liściasty przechodzi w iglasty lub odwrotnie, albo wysoki w niski, obszary zarośnięte paprociami, jeżynami, czarnym bzem i leszczyną. Kleszcze spotyka się na trawie i w niskich krzakach. Wiszą na źdźbłach trawy i na spodzie liści, z tego powodu są niewidoczne.

[edytuj] Kleszcze jako wektory chorób

Zobacz więcej w osobnym artykule: Choroby odkleszczowe.

Wiele gatunków (około 100 spośród 800 znanych) przenosi pierwotniaki, bakterie lub wirusy powodujące zachorowania ludzi: tzw. kleszczowe zapalenie mózgu, boreliozę, tularemię, ehrlichiozę, babezjozę,mykoplasmozę, gorączkę Q, gorączkę plamistą Gór Skalistych, dur powrotny. Te same gatunki kleszczy mogą również przenosić pierwotniaki lub bakterie powodujące zachorowania zwierząt, m.in. gorączkę teksańską, hemoglobinurię europejską, gorączkę wschodniego wybrzeża Afryki, teileriozy, anaplazmozy.

[edytuj] Plaga kleszczy

Ilość kleszczy z roku na rok globalnie się zwiększa. Przyczyną są zapewne łagodne zimy wynikające ze zmian klimatycznych. Z roku na rok kleszcze pojawiają się na coraz wyższych terenach w górach, które jeszcze niedawno były kleszczom niedostępne na skutek zbyt surowego klimatu. Obserwuje się też przesuwanie rejonów endemicznych w kierunku biegunów ziemskich. Rejonami największego zagrożenia w Polsce są tereny dawnych województw olsztyńskiego, białostockiego, suwalskiego i opolskiego, ale cała Polska jest rejonem endemicznym. Ekspansja kleszczy w miejskich parkach, na trawnikach i w przydomowych ogródkach przynajmniej częsciowo jest spowodowana zwiększoną mobilnością człowieka i jego domowych zwierząt takich jak psy i koty. Zwierzęta te mogą łapać w lesie ciężarne kleszcze i po paru dniach gubić je w pobliżu domów i osiedli ludzkich, gdzie te dają początek tysiącom larw.

[edytuj] Walka z nadmierną ilością kleszczy

Istnieją cztery główne sposoby kontroli nadmiernej ilości kleszczy: 1. Okresowy oprysk pestycydami danego terenu. Stosuje się głównie w obejściach gospodarskich, obiektach ważnych turystycznie oraz na placach zabaw dla dzieci, gdzie kleszcze są szczególnym problemem. 2. Kontrola ilości saren i jeleni na danym terenie. Ponieważ sarny i jelenie są głównymi żywicielami (same nie chorują na choroby odkleszczowe) pozwalającymi kleszczom zakończyć cykl rozwojowy i złożyć jajeczka, więc ich kontrola skutecznie zapobiega rozmnażaniu się kleszczy. W amerykańskich badaniach redukcja lub likwidacja populacji saren i jeleni drastycznie zmniejszała zagrożenie kleszczami niekiedy do zera w ciągu zaledwie pięciu lat. Redukcją populacji saren i jeleni zajmują się myśliwi. Zagrożenie kleszczami zmniejsza się po odgrodzeniu terenu, np. placu zabaw od lasu tak, by większe zwierzęta leśne nie mogły przejść i 'zgubić' na chronionym terenie kleszczy. 3. Kontrola kleszczy atakujących sarny i jelenie. W tej metodzie sarny i jelenie są automatycznie traktowane pestycydem za każdym razem, gdy korzystają z leśnych karmników. Stosuje się system wałków nasączonych środkiem kleszczobójczym. Również w tych badaniach obserwowano drastyczny spadek ilości kleszczy w ciągu pięciu lat stosowania metody. 4. Rozsypywanie w zagrożonym terenie małych kartonowych rurek (jakie są w środku rolek papieru toaletowego) z wacikiem w środku, nasączonym środkiem kleszczobójczym i wysuszonym. Mysz polna, która jest żywicielem młodych kleszczy, wykorzystuje takie waciki do budowy gniazd i w ten sposób, przynajmniej w okresie gniazdowania się odkleszcza.

Istnieją też niepotwierdzone naukowo doniesienia, że hodowla perliczek w obejściach gospodarczych zmniejsza zagrożenie kleszczami na małą skalę, gdyż perliczki żywią się kleszczami. Kleszcze lubią żerować w ocienionych, wilgotnych miejscach, dlatego usunięcie z posesji krzewów, koszenie trawy na krótko, zastępowanie ściółkowanie trawą ściółką ogrodniczą, grabienie liści - prawdopodobnie zmniejszy niebezpieczeństwo spotkania z kleszczem.

[edytuj] Ochrona przed ukąszeniem

Kleszczy jest szczególnie dużo w rejonach, do których wolny dostęp mają większe kręgowce, takie jak sarny, jelenie, wilki i zające, gdyż żerowanie na nich pozwala kleszczom zakończyć swój cykl rozwojowy i złożyć jaja. Pojedyncze kleszcze mogą być przenoszone wszędzie przez ptaki, ale bez obecności saren i jeleni nie będzie ich wtedy dużo, ponieważ nie będą mogły się rozmnażać i zagrożenie chorobami odkleszczowymi będzie względnie małe.

Osobnik męski ok. 2 mm.

Aby uniknąć kleszczy w lesie, w chaszczach itp. należy zakładać odzież ściśle osłaniającą jak największą powierzchnię ciała. Odzież można spryskać 0.25-0.5% permethryną (np. preparat Muszka), która jest zabójcza dla kleszczy, a sucha nie jest wchłaniana przez ludzką skórę. Ubranie po spryskaniu a przed założeniem należy wysuszyć (permetryna "przeżywa" na ubraniu jeszcze przynajmniej dwa prania wodne). Permetryny nie stosuje się bezpośrednio na skórę. Odsłoniętą skórę (oraz ubranie) można natomiast spryskać środkiem odstraszającym kleszcze, zawierającym DEET w stężeniu przynajmniej 23% (niektóre preparaty OFF oraz Deep Woods spełniają ten warunek) zgodnie z zaleceniem producenta. Ponieważ najczęściej spotyka się kleszcze w lasach, to chcąc uchronić się przed ukąszeniem na spacerze w lesie, należy nosić nakrycie głowy, długie rękawy, długie nogawki (najlepiej wpuszczone w skarpety), pełne, kryjące buty oraz starać się omijać krzewy i wysokie trawy, trzymając środka ścieżki. Młode i bardzo małe formy kleszczy, tzw. nimfy lubią przebywać na pniach drzewnych oraz leżących gałązkach i patyczkach. Dlatego siadanie na zwalonych pniach drzewnych i zbieranie chrustu bywa szczególnie niebezpieczne. Ubranie w jasnym kolorze znacznie ułatwia dostrzec wędrującego po nim kleszcza. Po powrocie z obszarów zagrożonych należy pozostawić ubranie i sprzęt poza domem, by nie przynieść kleszcza do domu. Warto dodać, że gorąca suszarka zabija kleszcze zaplątane w ubraniu, ale bez problemu przeżywają one pranie. Jak najszybciej po powrocie należy dokładnie obejrzeć cale ciało, zwłaszcza fałdy skórne, pachwiny i pępek, choć kleszcze mogą się wkłuć wszędzie.

Im szybciej kleszcz zostanie usunięty, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo zakażenia. Środki zawierające permetrynę i DEET zmniejszają niebezpieczeństwo ukąszenie, ale nie go wykluczają, więc przegląd jest zawsze konieczny. Miejsca niedostępne wizualnie należy sprawdzić palcami. Wgryziony kleszcz powoduje powstanie małego nacieku odczynowego, który można wyczuć palcami. Po przejrzeniu ciała zaleca się dokładny prysznic. Szorowanie usuwa małe, młodociane formy kleszcza, które są prawie niewidoczne gołym okiem i które się jeszcze nie zdążyły wkłuć oraz usuwa ze skóry DEET, który lepiej zmyć, kiedy już nie jest potrzebny.

[edytuj] Usuwanie kleszczy

Wgryziony kleszcz może zarazić chorobami odkleszczowymi już podczas ukąszenia. Nie wolno więc zwlekać z przeglądem ciała. Kleszcze usuwać najlepiej przy pomocy pęsety. Należy złapać kleszcza jak najbliżej skóry (nie ma wtedy obawy, że szczypce rozgniotą kleszcza lub spowodują, że wydzieli on zawartość jamy brzusznej do ranki) i delikatnie, ale zdecydowanie wyciągnąć ruchem prostym lub lekko wykręcić go ze skóry. Dostępne są w aptekach specjalne urządzenia do wyjmowania kleszczy. Niestety, tylko część tych urządzeń jest efektywna, dlatego warto mieć ze sobą także pęsetę do usuwania dorosłych kleszczy. Dość popularna jest następująca metoda usuwania kleszcza: należy obciąć zaślepioną stronę strzykawki nożem i następnie założyć tłok odwrotnie, by część, za którą trzyma się tłok wystawała ze strony obciętej; zwiększy to szczelność aparatu. Następnie przykłada się urządzenie tak, by kleszcz znalazł się pomiędzy tłokiem a skórą i wyciąga tłok. Różnica ciśnień powinna wyrwać kleszcza na tyle szybko i delikatnie, by nie zdążył zwymiotować. Czasami nie udaje się usunąć kleszcza w całości. Dzieje sie tak na ogół wtedy, gdy kleszcz wpił się już głęboko w skórę i zaczął żerować. Pozostawiony w skórze kawałek aparatu gębowego kleszcza lub główka na ogół oznacza, że - jeżeli był on zarażony - zdążył przekazać ugryzionemu czynnik infekcyjny.

Wbrew obiegowym opiniom nie należy kleszcza zgniatać, przypalać, smarować tłuszczami ani innymi substancjami. Czynności te mogą powodować zwracanie treści pokarmowych przez kleszcze, co może podnieść ryzyko infekcji przenoszonymi przez nie drobnoustrojami.

Po wyjęciu kleszcza ranę należy zdezynfekować, a ręce dokładnie umyć. Miejsce ukąszenia należy obserwować przez kolejne tygodnie - w wypadku wystąpienia rumienia, obrzęku lub pojawienia się objawów grypowych należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem obeznanym z chorobami odkleszczowymi i rozpocząć leczenie.

Jeżeli udajemy się w okolice endemiczne, gdzie borelioza jest częstym problemem, warto wcześniej poprosić lekarza o receptę na kilka dawek doksycykliny. W przypadku każdego przypadku ukąszenia przez kleszcza można zażyć jednorazowa dawkę 200 mg. Zmniejsza to niebezpieczeństwo rozwinięcia choroby. Normalnie doksycykliny nie podaje się dzieciom, ale w tym przypadku można złamać tę regułę, ponieważ jednorazowa dawka nie doprowadzi do przebarwienia zębów.

Żywego kleszcza można umieścić w szczelnie zamkniętej foliowej torebce (kleszcze mogą żyć tak przez wiele tygodni - bez wody i powietrza) lub w twardej fiolce i wysłać na badania sprawdzające, czy nie był zarażony boreliozą. Martwego kleszcza można bardzo długo przechowywać w 70-80% spirytusie, dzięki czemu ewentualne bakteryjne DNA nie ulegnie destrukcji i może być później wykryte np. testem PCR. Pojemnik należy oznakować, tzn zapisać datę i miejsce ukąszenia.

[edytuj] Zwierzęta a kleszcze

Często zdarza się, iż kleszcz zaatakuje domowe koty lub psy. Najczęściej kleszcze wbijają się w kark, szyję, łapy oraz w miejsca, gdzie jest cienka skóra. Żeby zobaczyć czy pupil ma kleszcza, trzeba obejrzeć go całego, rozgarniając sierść. U zwierząt z ciemną sierścią trudniej zauważyć małego pasożyta. Kleszcz może wbić się wszędzie: w grzbiet, ogon a nawet w pyszczek. Gdy ujrzymy kleszcza, należy postępować tak, jak wyżej opisano: delikatnie go usunąć, a w razie komplikacji skonsultować się z weterynarzem. Psy można chronić przed kleszczami profilaktycznymi preparatami weterynaryjnymi, działającymi kilka tygodni po jednorazowej aplikacji. Można kupić psu obrożę przeciwkleszczową. Koszt to około 15-20 zł, a skuteczność niemal 100%. Taka obroża działa przez jeden sezon i chroni nie tylko przed kleszczami, ale także przed innymi pasożytami. Kleszcze atakujące psy (tzw. kleszcz psi) nie przenoszą boreliozy, ale mogą przenosić inne choroby odkleszczowe.