Pańszczyzna
Z Wikipedii
Pańszczyzna – przymusowa, bezpłatna praca głównie na roli (również w innych usługach) chłopów na rzecz pana w zamian za zezwolenie na użytkowanie przez nich ziemi. Wykształciła się w Europie w okresie feudalnym, po czym powoli zaczęła zamierać w wyniku przechodzenia na czynsz. W 1520 roku sejm postanowił, że każdy chłop musi co najmniej jeden dzień w tygodniu przepracować bez zapłaty w folwarku swego pana. W Polsce w późniejszym okresie wprowadzono naliczanie pańszczyzny od wielkości gruntu posiadanego przez chłopa za pomocą dni w tygodniu przypadających na łan — np. pańszczyzna 4 dni od łana tygodniowo oznaczała, że chłop mający połowę łana miał odpracować u pana 2 dni na każdy tydzień, a posiadacz 1 łanu — 4 dni; ponadto chłop nie musiał odpracowywać wyłącznie sam pańszczyzny — jeśli przez 1 dzień pracował wraz z 2 synami powyżej określonego wieku i 1 parobkiem, to zaliczano mu 4 dni. Odmiennie sytuacja kształtowała się w carskiej Rosji, gdzie pańszczyznę naliczano od "duszy", czyli każdy mężczyzna powyżej określonego wieku musiał odpracować samodzielnie określoną liczbę dni tygodniu.
Spis treści |
[edytuj] Przyczyny powstania pańszczyzny w Polsce i jej rozwój
Pańszczyzna stała się w Polsce dominującą formą płatności za użytkowanie gruntu. Wynikało to z gwałtownego rozwoju gospodarki folwarcznej. Jednym z większych problemów przy rozwoju owej gospodarki był problem z zapewnieniem siły roboczej i narzędzi. Początkowo możliwe było wykupienie się spod władzy pana za pewną sumę pieniędzy (tzw. libertacja, jednak z biegiem czasu i tego zakazano. Już w XV w. nierzadka była 2-, 3-dniowa pańszczyzna. konstytucja toruńska upowszechniła w 1520 pańszczyznę do 1 dnia w tygodniu z łanu, lecz już w II poł. XVI w., w wyniku dania szlachcie wolnej ręki w sprawie ustalania długości pracy przy pańszczyźnie, za powszechną normę w królewszczyznach uznawano 2 dni w tygodniu z łanu, a prywatni i kościelni zarządcy wymagali od chłopów więcej. W połowie XVII w. pańszczyzna dochodziła do 4-5 dni, zaś w XVIII w. nieraz do 6-7 czy też nawet 10 dni. Warto zauważyć, że nie oznacza to, że chłop pracował codziennie - po prostu zobowiązany był do pracy wraz z synami lub wynajętymi parobkami tak, aby wykonać określoną ilość "osobodni roboczych" w tygodniu.
[edytuj] Rodzaje pańszczyzny
- Pańszczyzna sprzężajna (ciągła) – chłopi uprawiali ziemię własnymi środkami, narzędziami i przy użyciu własnych zwierząt
- Pańszczyzna piesza – pociągano do niej bezrolnych chałupników, komorników i zagrodników, aby służyli u pana
- Pańszczyzna wydziałowa (jutrznia) – wprowadzona w XVII-XVIII w., jako odpowiedź panów na obniżającą się jakość pracy chłopów pańszczyźnianych. Określano obszar, który miał być uprawiony, z którego zbierano zboże
- Tłoki, daremszczyzny, darmochy lub gwałty – określenie dla pańszczyzny nadzwyczajnej w szczególnych porach roku (np. w czasie żniw lub orki)...
[edytuj] Dokumenty odnoszące się do problemu pańszczyzny
- Statut nieszawski z 1454 r. zaostrzał karę za przechowywanie zbiegłych chłopów i zakazywał zatrudniania ich w innych folwarkach, co wpłynęło na proces uzależnienia chłopa od dworu
- Przywilej piotrkowski – podpisany w 1496 r. przez Jana Olbrachta. Przywiązywał on chłopów do ziemi zezwalając jedynie jednemu chłopu na rok opuścić wieś. Zdecydowanie ograniczyło to wychodźstwo chłopów
- Przywilej toruński – podpisany w 1520 r. Oficjalnie ustalano powszechną, obowiązkową pańszczyznę w wysokości jednego dnia w tygodniu
- 1532 – zakaz opuszczania przez chłopów wsi (ostateczna utrata wolności osobistej)
- 1543 – zezwolenie na swobodne ustalanie przez szlachtę wymiaru godzin pracy w zakresie pańszczyzny
- Konstytucja 3 Maja – roztoczenie opieki państwa nad stanem chłopskim i zachęcanie dziedziców do podpisywania z chłopami umów czynszowych
- Ustawa o sprzedaży królewszczyzn z 1792 r. – wydana w przededniu wojny z Rosją w celu ratowania skarbu państwowego. Zapewniała chłopom osiadłym w królewszczyznach własność posiadanego gruntu i wolność osobista (po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem)
- Uniwersał połaniecki podpisany w obozie pod Połańcem 7 maja 1794 – ustanowienie urzędu dozorców mających pośredniczyć w sporach dworu z wsią, zapewnienie chłopom wolności osobistej (możność opuszczenia wsi po spełnieniu warunków zapisanych w dokumencie) i nieusuwalności z ziemi na której gospodarują o ile sami nie spełniali warunki umowy z dworem, zmniejszenie wymiaru pańszczyzny.
- 1794 – ustawa opracowana przez Kołłątaja miała zapewniać ziemię uczestnikom powstania, a w razie ich śmierci – ich synom. Byłoby to pierwsze uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich.
- 1807 – Zniesienie pańszczyzny na terenie zaboru pruskiego (w Wielkim Księstwie Poznańskim - 1823)
- 1848 – Zniesienie pańszczyzny na terenie zaboru austriackiego w celu pozyskania sobie wsi pod presją powstania krakowskiego i rzezi galicyjskiej
- 1864 – Zniesienie pańszczyzny na terenie zaboru rosyjskiego, opóźnione w stosunku do Rosji (1862) z powodu powstania styczniowego
[edytuj] Skutki i następstwa pańszczyzny
- Zdecydowane obniżenie efektywności pracy chłopów (nie zależało im bowiem na odpracowywaniu ziemi, której zbiory i tak nie były dla nich. Stąd gospodarstwa krajowe były o wiele mniej dochodowe w stosunku do zachodnich)
- Uzależnienie chłopa od dworu
- Migracja chłopów na tereny słabo zaludnione w ucieczce przed wyzyskiem (powstawanie skupisk ludności wolnej szczególnie na Ukrainie – patrz: Kozacy)
- Powstania chłopskie w XVI w., które były krwawo tłumione przez szlachtę
- Powstanie silnego rozwarstwienia majątkowego szlachty i nie-szlachty, dominacja tej pierwszej w handlu (a tym samym osłabienie siły stanu mieszczańskiego)
- Upadek patriotyzmu u chłopów i powstanie mitu o wyłącznej odpowiedzialności szlachty za sprawy bezpieczeństwa narodu
- Utrata zysków dla miast, które wcześniej korzystały na handlu ze wsiami (z powodu braku pieniędzy), a w wyniku tego powolny upadek gospodarczy dużej ilości miasteczek
- Rozwój kultury sarmackiej
[edytuj] Zobacz też
- czynsz
- dziesięcina
- refeudalizacja
- renta pieniężna
- rewolucja cenowa
- Rzeczpospolita szlachecka
