Pauza (znak typograficzny)

Z Wikipedii

Pauza oraz półpauza – dwa znaki typograficzne w postaci poziomej kreski usytuowanej w pobliżu średniej linii pisma lub nieco poniżej niej. Są graficzną prezentacją znaków pisarskich spełniających m.in. rolę myślnika lub separatora liczbowego.

pauza — pauza półpauza – półpauza

Pauza jest kreską o długości firetu lub nieco mniejszej ( — ), natomiast półpauza jest kreską o długości połowy firetu lub nieco większej ( – ).^[1] Obydwa znaki mają w danym kroju pisma identyczną grubość. Znakiem podobnym do pauzy i półpauzy jest dywiz – najkrótszy ( - ) ze znaków pisarskich w postaci kreski leżącej w okolicy linii środkowej pisma – spełnia on jednak odmienne funkcje, a jego kształt oraz położenie również mogą się różnić od obydwu wymienionych wcześniej znaków. Ostatnim ze znaków typograficznych w postaci poziomej kreski położonej w okolicy linii środkowej pisma jest symbol minusa – ten znak również posiada własny wygląd i położenie ( − ), ale zgodne z kolei z innymi znakami matematycznymi.

Zastosowanie pauzy i półpauzy jest ujęte w wielu normach, zazwyczaj jednak nie mają one mocy wiążącej – są tylko zaleceniami. Dopuszczalne jest stosowanie tych znaków odmiennie od ogólnie przyjętych zaleceń z jednym zastrzeżeniem, aby były stosowane konsekwentnie w całej publikacji. Zazwyczaj wydawnictwa mają własne wewnętrzne normy dotyczące typografii (nie tylko użycia omawianych znaków) i stosują je konsekwentnie w całej swojej działalności wydawniczej.

We współczesnej typografii światowej istnieje tendencja do pomniejszania roli pauzy na rzecz półpauzy. Dłuższa kreska bywa stosowana raczej w literaturze dziecięcej lub adresowanej do żeńskiego odbiorcy. Częściej jest również stosowana w reedycjach literatury klasycznej niż w literaturze współczesnej. W piśmiennictwie naukowym pełna pauza jest stosowana częściej w publikacjach o charakterze humanistycznym, natomiast półpauza w publikacjach z zakresu nauk ścisłych. Również w publikacjach typowo specjalistycznych, np. leksykalnych lub zawierających sporo dodatkowych oznaczeń (np. wzorów, tabel) pauza może być popularniejsza niż półpauza. Wybór pomiędzy pauzą i półpauzą może być również uzależniony od wizualnego charakteru danego kroju pisma (przede wszystkim jego szerokości). Generalnie jednak pełna pauza wychodzi z użycia – szczególnie w przypadku tekstów ciągłych, gdyż zakłóca poczucie jednolitości bloku tekstu nadmierną jasną plamą. Stąd ogólnym zaleceniem edycyjnym jest wykorzystywanie w pierwszej kolejności znaku w postaci półpauzy, a dopiero, gdy jej użycie będzie niezadowalające, należy rozważyć posłużenie się pełną pauzą.

Jednak półpauza jest w polskiej typografii nowością, gdyż do połowy lat 70. XX w. nie była w ogóle stosowana. Jej pojawienie się związane jest z upowszechnieniem się w Polsce cyfrowych systemów składu tekstu, z którymi dotarły do Polski również elementy typografii anglosaskiej, szczególnie amerykańskiej, w której półpauza była znakiem stosowanym już od dawna.

Pauza i półpauza są z reguły znakami międzywyrażeniowymi. W języku polskim są one otoczone z obu stron spacjami, albo mówiąc prościej, znaki te nie powinny dotykać sąsiadujących z nimi liter (w tych przypadkach stosowany jest dywiz). Pauzy i półpauzy nie powinno się stosować wewnątrz wyrazów, w złożeniach wielowyrazowych lub jako oznaczenia końcówek wyrazów. Szczególnie powinno się unikać obu dłuższych kresek w pisowni wyrazów urwanych, gdy celowo pisze się je w formie skróconej dla zaoszczędzenia miejsca, np. w wyrażeniu "dwu-, trzy- lub czteroliterowy". Natomiast dopuszczalne jest stosowanie półpauzy (ale już nie pełnej pauzy), gdy taka kreska ma wyraźnie symbolizować określony element wyrazu, np. końcówkę gramatyczną. Obie dłuższe kreski stosuje się natomiast, gdy symbolizują one dłuższe elementy, co wydaje się logiczne, np. urwanie lub pominięcie całego słowa lub fragmentu zdania.

Innym odstępstwem od zaleceń ogólnych jest dobra praktyka składania tekstów dialogowych. Każda wypowiedź rozpoczynana jest tutaj myślnikiem (najczęściej w postaci pełnej pauzy), po którym wyjątkowo zamiast zwykłej spacji używa się odstępu o stałej długości, tj. niepodlegającego rozciąganiu w przypadku tekstu wyjustowanego (wyrównanego jednocześnie do prawego i lewego marginesu łamu).

W przypadku zestawień liczbowych, pauzę lub półpauzę stosuje się bez spacji dla oznaczania wszystkich wartości z danego zakresu (np. w latach 1900–2000), a rozdziela spacjami, jeśli chodzi o tylko jedną wartość z danego zakresu (w sformułowaniach oznaczających przybliżenie, np. miał 6 – 8 lat). Rozróżnienie to nie jest jednak powszechnie uznawane i często w składzie tekstu w obydwu przedstawionych przypadkach nie używa się odstępów. Dla zwiększenia precyzji wypowiedzi, w przypadku odwoływania się do jednej wartości z określonego zakresu, warto rozważyć zastąpienie kreski separującej określeniem słownym.

Podsumowując całość zagadnienia należy zwrócić uwagę na dwie rzeczy:

• pojęcie pauzy i półpauzy dotyczy wizualnej strony tekstu, natomiast kwestia językowa tego typu kresek odnosi się do pojęcia myślnika,
• wszelkie rozważania na temat wyboru pomiędzy pauzą i półpauzą są obarczone silnym piętnem subiektywizmu, wynikającego z estetyki konkretnych rozwiązań.

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• dywiz
• przegląd zagadnień z zakresu DTP
• typografia
• Dywiz w systemach informatycznych – komentarz do korzystania z różnych znaków typograficznych kresek na komputerach osobistych