Poliptyk Augustiański

Z Wikipedii

Pokłon Trzech Króli (fragment Poliptyku Augustiańskiego)

Mikołaj Haberschrack , przed 1468

tempera na desce

? × ? cm

Muzeum Narodowe w Krakowie

Poliptyk Augustiański - stanowi obecnie trzynaście obrazów przedstawiający dwa cykle: sceny z życia Chrystusa i Marii. Pierwotnie ołtarz główny kościoła Św. Katarzyny wchodzącego w skład zespołu klasztornego OO. Augustianów na Kazimierzu w Krakowie, stąd nazwa dzieła. Obrazy namalował krakowski malarz Mikołaj Haberschrack. Jest to jedno z cenniejszych dzieł gotyckiego malarstwa tablicowego w Polsce z 2 połowy XV wieku.

Spis treści 1 Dzieje 2 Wygląd 2.1 Ołtarz otwarty 2.2 Ołtarz zamknięty 3 Analiza i interpretacja 4 Zobacz też 5 Bibliografia

[edytuj] Dzieje

Dzięki źródłom archiwalnym wiemy o tym dziele stosunkowo dużo. Inicjatorami powstania dzieła byli kazimierscy Augustianie, którzy aktywnie uczestniczyli w rozwoju krakowskiego malarstwa tablicowego. Dnia 22 kwietnia 1468 Mikołaj Haberschrack zatwierdził kontrakt zawarty z konwentem, w którym zakonnicy zlecili wykonanie obrazów do ołtarza. Na podstawie zachowanych elementów można przypuszczać iż poliptyk był monumentalnym retabulum ołtarzowym. Dzieło to miało być wykonane w krótkim czasie, w ciągu pięciu miesięcy - według kontraktu ad festum sancti Michaelis proxime czyli do 28 września 1468 r. Nie wiadomo w źródłach czy artysta dostosował się do terminu, a jeśli tak to jego wkładem są malowane kwatery, przy udziale większej ilości warsztatu twórcy, zaś materiały i podobrazia były uprzednio przygotowane. Przypuszcza się że kontrakt z 1468 był umową dodatkową, sankcjonujący w sposób ostateczny nieznane nam wcześniejsze kontrakty, oraz termin ukończenia dzieła. Poliptyk Augustiański był "thabule magna" - ołtarzem głównym kościoła klasztornego, znajdował się tam do czasów nowożytnych, kiedy to zakonnicy postanowili zlecić wykonanie kolejnych ołtarzy: XVI wieczny z obrazami Jana Goraja, a później obecny monumentalny ołtarz w stylu wczesnego baroku, zgodny z ówczesną myślą estetyczną. Natomiast dawny poliptyk gotycki mógł zostać rozebrany już w XVI wieku, zaś kwatery przeniesiono do katedry na Wawelu oraz na krużganki klasztoru Augustianów; zawieszono na ścianach obrazy ze scenami pasyjnymi, które pełniły rolę stacji Męki Pańskiej. Zachowane kwatery dawnego retabulum zostały nabyte przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Obecnie znajdują się w zbiorach sztuki średniowiecznej mieszczących się w pałacu Erazma Ciołka przy ul. Kanoniczej w Krakowie.

"Wypędzenie przekupniów ze świątyni", "Modlitwa w Ogrojcu" i "Naigrawanie" - obrazy z Poliptyku Augustiańskiego

[edytuj] Wygląd

Do dnia dzisiejszego zachowało się trzynaście obrazów oraz fragment kolejnego przedstawiającego Prezentację Marii w świątyni. Stan zachowania danych malowideł jest różny. Najbardziej uszkodzone są sceny Zwiastowania Św. Annie, oraz Obrzezania Obraz ze sceną Pokłonu Trzech króli zawiera uszkodzenia które naruszyły jedynie dolną część kompozycji. Reszta obrazów zachowała się w całości.

[edytuj] Ołtarz otwarty

• 1 ?
• 2 Zwiastowanie Annie. Na podstawie zachowanych fragmentów można odczytać iż ta scena rozgrywa się we wnętrzu kaplicy w której Święta Anna Samotrzeć w pozie modlitewnej zwraca się do anioła, który unosi się nad ołtarzową mensą.
• 3 Prezentacja Marii w świątyni. W zachowanej części obrazu widoczna jest grupa ludzi, która miała otaczać główną część sceny, oraz fragment wnętrza, z kolumną ozdobioną kapitelem z motywem roślinnym.
• 4 Pokłon Trzech Króli. W podniszczonej stajence siedzi Maria z Dzieciątkiem, zaś królowie ubranie w pełni splendoru strojach stoją na czele orszaku zmierzającego do Betlejem. Za nimi widoczny jest rozległy górzysty krajobraz z kościołem. Uwagę przykuwa wnikliwe opracowanie dekoracji szat monarchów, o wyszukanych motywach roślinnych i ornamentalnych, przez co prozaiczna scena wzbogacona jest dworską i nieco egzotyczną atmosferą.
• 5 Obrzezanie. We fragmentach widać kapłanów oraz Marię z Józefem, nie widoczne jest Dzieciątko. Tłem tej kompozycji jest eleganckie wnętrze gotyckiej budowli, o centralizującej formie, co zostało podkreślone filarem stojącym na osi środkowej obrazu.
• 6 ?
• 7 Gody w Kanie Galilejskiej. Chrystus został ukazany w momencie rozmowy z Marią, która siedzi wśród biesiadujących uczniów, którzy zwracają się w stronę siedzącego po lewej stronie Zbawiciela. Wnętrze mieszczańskiego domu pogłębia biesiadną atmosferę. Postać nalewająca wodę do stągwie w swoim wyglądzie przypomina ówczesnego mieszczanina.

[edytuj] Ołtarz zamknięty

• 8 Wjazd do Jerozolimy Po lewej stronie Chrystus jedzie na osiołku, za nim idą apostołowie, prawą część zajmuje brama do miasta, z której to wychodzi tłum mieszkańców Jerozolimy w typowych dla XV-wiecznego mieszczaństwa strojach. Na ich twarzach nie widać entuzjazmu, a zdziwienie tym wydarzeniem. Artysta w sposób wysublimowany zilustrował zamkową architekturę obwarowań miasta.
• 9 Wypędzenie przekupniów ze świątyni. Scenę tę cechuje dynamizm, który nadają ukośnie ułożona ława z rozrzuconymi sakwami i monetami, wywrócony stół, uciekające zwierzęta, malownicza posadzka, oraz Jezus który przegania chłostą grupę kupców. Szczegółowo namalowany fragment gotyckiego kościoła wraz z typowymi dla gotyckiej architektury - okna z maswerkami, portal kruchty z czołgankami i kwiatonem w kluczu, oraz przypory sugerują iż Chrystus opróżnił świątynię, a artysta przeniósł ten epizod na zewnątrz.
• 10 Umywanie nóg w Wieczerniku - Pośrodku kompozycji klęczy Chrystus umywający nogi uczniom. Większość z nich siedzi w zwartym rzędzie wewnątrz budynku, z którego okien rozpościera się widok na malowniczy pagórkowy krajobraz.
• 11 Chrystus w Ogrojcu Kompozycja tego obrazu dzieli się wyraźnie na dwa plany. Na pierwszym planie umiejscowiony jest poruszony modlitwą Jezus, a obok jego śpiący apostołowie - Piotr, Jan Ewangelista, oraz Jakub Starszy. Po lewej stronie ukazuje się Jezusowi anioł. Skalisty ogród emanuje bogactwem roślinności, którą artysta oddał niemalże w studyjny sposób. Pośrodku na skale stoi kielich z krzyżem zapowiadający zbawczą śmierć Chrystusa. Na drugim planie ukazana jest zwarta rzesza żołnierzy prowadzona przez Judasza, z których jeden wyraźnie wskazuje na cel ich wyprawy.
• 12 Pojmanie Chrystusa. Ta scena pełna dramatyzmu zawiera zawiera na dalszym planie wątek pocałunku Judasza. Chrystus jest otoczony przez tłum żołnierzy. Na pierwszym planie Święty Piotr walczy z Malchusem.
• 13 Chrystus przed Kajfaszem Dworski charakter tej sceny buduje wnętrze, oraz wytworny orientalizujący strój najwyższego kapłana. Artysta zwraca uwagę na motywy gotyckiej architektury czego przykładem jest balkon z trójbocznym wykuszem, czy okna w których można dostrzec dekorację gomułkową. Natomiast żołnierze prowadzący Jezusa to średniowieczni rycerze. Zwraca uwagę wnikliwa obserwacja XV wiecznego uzbrojenia.
• 14 Chrystus przed Piłatem. W swoim wyglądzie scena ta jest niemal kopią poprzedniej, co szczególnie jest widoczne w przedstawieniu Jezusa.
• 15 Naigrawanie. W tym obrazie została przedstawiona grupa złoczyńców która bezlitośnie bije, wyszydza i szarpie samotnego Chrystusa. Ich twarze są mocno powykrzywiane, szpetne, niemalże groteskowe. Od strony plastycznej w tym obrazie widać dążenie artysty do osiągnięcia perspektywy, niemniej wiele zabiegów nie udało się, co widać szczególnie w układzie posadzki.
• 16 Koronowanie cierniem Jest to ostatnia scena pasyjna tego poliptyku, którą dziś znamy. Trzy ostatnie nie zachowały się, a przypuszczać można iż kontynuowały narrację Pasji. Koronowanie cierniem jest kontynuacją Naigrawana jeśli chodzi o dramatyzm sceny, oraz twarze złoczyńców. W celu urozmaicenia kompozycji, artysta zamyka scenę w arkadzie z trójlistnym łukiem. Tło, które tworzy gotyckie wnętrze w przeciwieństwie do Naigrawania zostało przysłonięte przez postaci.
• 17 ?
• 18 ?
• 19 ?

[edytuj] Analiza i interpretacja

Jest to pierwszy znany na terenie Małopolski poliptyk, oraz dzieło którego autor jest znany z imienia. Zawiera on wątki Św. Anny, życia Marii i dzieciństwa Chrystusa, sceny z działalności Chrystusa oraz obszerny cykl ilustrujący Pasję. Zachowane obrazy cechuje zróżnicowanie w skali siły wyrazu. Sceny Zwiastowania Annie oraz Modlitwy w Ogrójcu, emanują liryzmem. Ponadto te sceny poświadczają wrażliwość artysty na przyrodę i zjawiska natury. Z kolei Wypędzenie przekupniów ze świątyni i Naigrawanie cechuje dramatyzm, dynamizm który buduje gwałtowny ruch postaci, oraz liczne diagonalne linie ścian budynku, przedmiotów, bądź układu posadzki. Natomiast scena Pokłonu Trzech Króli jest przesycona splendorem i dostojeństwem, oraz bogactwem dworskości. Monotonia i uproszczona kompozycja cechuje Gody w Kanie Galilejskiej, oraz Umywanie nóg. Odmienny jest także poziom artystyczny poszczególnych obrazów, to może poświadczać udział w tworzeniu dzieła szerokiego grona pomocników. Sceny Zwiastowania Św. Annie i Prezentacji Marii w świątyni odzwierciedlają ówczesną postawę religijną. Od lat sześćdziesiątych XV stulecia przypada silny rozwój kultu Marii, a wiązało się to z ideami rozbudzonymi przez uchwałę soboru w Bazylei, ideami Marii Wniebowziętej i Niepokalanej. W konsekwencji zaczęto wprowadzać do ikonografii maryjnej cykle historyczne, do których wprowadzano wątek poświęcony Św. Annie, wśród nich w typie znanym jako Anna Samotrzeć.

[edytuj] Zobacz też

• Mikołaj Haberschrack

[edytuj] Bibliografia

• Jerzy Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce. 1460-1500, Warszawa 1988.
• Adam S. Labuda, Krystyna Secomska (red.) Malarstwo gotyckie w Polsce. Warszawa 2006.
• Maria Otto Michałowska: Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce. Warszawa 1982