Polskie stroje ludowe

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: literówki, styl, niezrozumiała sekcja stroje góralskie. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Ten artykuł wymaga dodania linków wewnętrznych. Jeśli możesz, dodaj je teraz. Linki do innych haseł: hasło, hasłowy, hasłami zapisujemy jako [[hasło]], ''[[hasło]]wy'', '''[[hasło|hasłami]]'''.

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Najwyższy poziom twórczości ludowej możemy odnaleźć w strojach, był to zewnętrzny wyraz danej grupy regionalnej. Strój był demonstracją godności chłopów polskich w długotrwałej walce o prawa społeczne oraz warunki bytowe. Strój ludowy wzrastał i ubożał w zależności od stanu materialnego chłopów. Obok cech rodzimych i swoistych dla polskiego obszaru etnicznego polski strój ludowy zawiera także elementy wspólne różnym obszarom geograficznym. Historia Polski spowodowała wytworzenie się kilkunastu regionów stroju ludowego.

Spis treści 1 Strój Rzeszowski 2 Ubiory kurpiowskie 3 Ubiory łowickie 4 Ubiory krakowskie 5 Stroje góralskie 6 Stroje górno-śląskie 7 Stroje dolnośląskie 8 Inne

[edytuj] Strój Rzeszowski

Rzeszowianki nosiły białe koszule z haftami, zdobione kołnierzykami. Ubierały spódnice, które zakrywały im kolana w różnych odcieniach granatu lub zieleni, zdobione u dołu tasiemkami. Na koszulę zakładano czarny, sznurowany gorset, który był ozdabiany różno- kształtnymi i barwnymi cekinami. Na szyi noszono czerwone korale. Przepasywało się białym fartuchem, na którym naszywało się kolorowe koronki. Panny nosiły na głowie wianki a mężatki kobiety kolorowe chusty.

Strój męski składał się z płóciennej koszuli i portek zrobionych z lnu. Na koszule zakładano granatowy płaszcz. Białe spodnie wkładano do czarnych butów.

[edytuj] Ubiory kurpiowskie

Strój męski – ubiór męski to przede wszystkim biała samodziałowa koszula, na którą Kurp wkładał kamizelkę oraz spodnie sukienne podtrzymywane wąskim paskiem z surowej skóry. Kamizele były wykonywane z cienkiego samodziału i podbite podszewką, spodnie były z reguły wpuszczane w cholewy butów. Początkowo noszono białe spodnie, potem w kolorze sukmany. Ubiór uzupełnia "letniak" (spencerek – "lejbik"), wkładany na koszulę pod sukmanę. Sukmana jest najbardziej charakterystyczną częścią odzieży męskiej. Ma ona niewielki kołnierz i kieszenie wykończone na brzegach czarną tasiemką. Na terenie całej Puszczy Białej były dwa rodzaje sukman z tzw. "chlapkami" oraz z "potrzebami", tj. wyłogami i kieszeniami, które były cięte skośno lub poziomo. Sukmany są koloru ciemnosiwego ze stojącym kołnierzem, niewielkimi klapkami na piersiach zdobione szamerowaniem. Na co dzień Kurpie przepasają je czarnym lub granatowym pasem. W dni świąteczne różnokolorowym pasem wełnianym. Latem nakrycie głowy to przede wszystkim słomkowy kapelusz, ma on płaskie denko. W późniejszym okresie zastąpiła go granatowa czapka z lakierowanym daszkiem. Mężczyźni noszą również tzw. "cztery prawdy" (rogatywka), szyte z tego samego materiału, co sukmany. Zimą natomiast noszona kożuchy robione ze skór baranów i wyprawiane na kolor jasno brązowy, nie miał on kołnierza, był za to długi do kolan. W okolicach Ostrowi Mazowieckiej spotykało się również białe kożuszki wcięte, także bez kołnierza.

Strój kobiecy – równinę Puszczy Białej oraz Puszczę Zieloną zamieszkują Kurpie. Strój kobiecy różni się nieznacznie między sobą. Dla obu grup składa się on z zasadniczych części: koszuli samodziałowej, sięgającej do kolan ozdobionej haftem na kołnierzu i mankietach, niekiedy marszczonej. Na nią wkładana jest spódnica z samodziału w kolorowe podłużne pasy z przyszytym do niej barwnym stanikiem tzw. "kieckę" z "kabatem" lub "kitel" – "kitloch" koloru szarego z lnu w barwne pionowe pasy. W pasie zawiązują fartuch "zapaśny", sięgający kolan bądź równy ze spódnicą. Włosy są ukryte pod chustką związywaną "na okrągło" lub, w chłodne dni zawiązywaną pod brodą. Gdy jest zimno wkładają luźny kaftan, często z wydłużanym tyłem, bogato haftowanym. Rękaw jest zawsze trochę krótszy, tak, aby było widać spod niego połowę haftowanego mankietu rękawa (od koszuli) obszytego koronką. Kobiety grupy pułtuskiej (Puszcza Biała) noszą tzw. watowe "angielki". Zimą do wyjścia bądź wyjazdu do miasta kobiety nakrywają się "buronką" lub "dywanem" - tkaninę samodziałową w układzie barwnym czerwono – zielonym. Dziewczęta "od święta" ubierają czółka z czarnego aksamitu, ozdobione sztucznymi kwiatami, cekinami lub pękami wstążek. Ulubioną ozdobą stroju są sznury bursztynów. Mężatki w chwilach uroczystych noszą tzw. "cypek z kapturem" lub "cypek ze skrzydłami" wykonany z tiulu. Na co dzień kobiety noszą trzewiki, chodaki – trepy lub chodaki tzw. "pioruny". Dla pasiaka kurpiowskiego charakterystyczny jest kontrast zieleni na tle czerwieni przez cienkie paski chromów. Na spódnicach występuje wielobarwna krata, na fartuchach – pionowy układ pasów. Na zapasach "na przyodziew" (na ramiona) wybijają się szare paski i rytm asymetryczny, na koszulach haft czerwony.

[edytuj] Ubiory łowickie

Strój męski – długa do kostek sukmana z białego sukna z wyłożonym kołnierzem, obszytym błękitną tasiemką i zapinany na pętelkę, przepasana kolorowym wełnianym pasem. Bogatszy chłop nosił sukmanę granatowego sukna z czerwonymi mankietami, pomarańczowe spodnie w podłużne kolorowe prążki, czarny lejbik i spencer z czarnego sukna z chlapkami, obszyty taśmą zapięty na mosiężne guziki. Początkowo nakrycie głowy stanowiła czapka "kapuzdra" oraz "siwe rogatki". Dzisiaj pasiak używany na spodnie jest dużo jaśniejszy w kolorystyce. Uległy rozjaśnieniom barwy pasa służącego do przewiązywania sukman lub kaftanów. Weszły w użycie kurtki z rękawami lub krótsze czarne spencery bez rękawów, zdobione metalowymi guzikami i czarnym sznurkiem na krawędziach przy zapięciu i kieszeniach. Biała sukmana ma cienką ozdobę przy kołnierzu i na brzegach czerwonych wyłogów rękawów. W tym regionie noszono również ciemna długa sukmanę. Czary kapelusz średnio wysoki spłaszczony jest przykryty stroikiem z czerwieni szychu i sieczki szklanej. Obecnie pojawiły się również dodatki do stroju np. aksamitne zarękawki z wyszyciem i paciorkami oraz podobne grosiki.

Strój kobiecy – starsze kobiety noszą cienką, lnianą koszulę. Kiecki z wełny własnoręcznie tkanej w drobne czerwone wstążki, wełniany gorset zapinany na metalowe lub kościane guziki oraz fartuch do pasa o podobnych co kiecki prążkach oraz drugi dłuższy na ramionach. Młode kobiety noszą koszule tzw. bielunkę na nią wkładany jest stanik z przyszyta do niego czerwona kiecką lub koloru "sannickiego" tj. ciemnopomarańczowym (od miejscowości Sanniki) o szerokich pasach tła i kolorowych prążkach. Od święta noszono adamaszkowe lub atłasowe gorsety. Ozdoba stroju były korale bądź bursztyny. Na nogi zakładano trzewiki z cholewami sznurowane czerwoną lub kolorową wełnianą tasiemką, wełniane pończochy własnej roboty, haftowane w kolorowe kwiatki, były uzupełnieniem stroju. Kobiecy strój łowicki do połowy XIX wieku był utrzymany w czerwieni z mały dodatkiem zielonych pasków w raporcie tkaniny pasiaka Szerokość pasków była zmienna, przy czym czerwień pozostawała w szerokich polach, pomiędzy którymi lokowano skupienia pasków o innych barwach. Zieleń była podstawową barwą w sznurowanych gorsetach. Koszulę zdobiono dyskretnym barwnym stylizowanym haftem. Kobiety zamężne nosiły szerokie tiulowe czepce. W porze chłodniejszej okręcały je jak turbany wzorzystymi chustkami wełnianymi, tworząc czub nad czołem.

[edytuj] Ubiory krakowskie

Ubiór męski – krakowiacy noszą okazałe i barwne stroje: brązowe (oraz białe, szare i granatowe) kierezje, czyli sukmany z dużymi kołnierzami, zwanymi "sukami". Białe sukmany miały "suki" granatowe lub czerwone, granatowe zaś – czerwone, suto zdobione haftem lub barwną aplikacją. Czerwone są również "kłapcie" (rodzaj wyłożonych mankietów) u rękawów tych kierezji i suty, barwny haft na połach i dolnych rogach. Układ fałdów w tyle i krój podkreśla wcięcie w pasie, dodaje dziarskości i szyku. Bardzo rozpowszechnioną, ale cenioną odzieżą Krakowiaków jest kaftan. Kaftany różnią się między sobą, są czarne, granatowe, z rękawami lub bez, z wysokim stojącym kołnierzem, czasem wykładanym, lub też bez kołnierza. Niektóre wyróżniają się tylko doskonałym krojem lub są bogato ozdabiane, najobficiej na przodach. Zdobienia występują też na brzegach wycięcia przy szyi. Narożniki poły są haftowane ulubionym motywem wazonu kwietnego. Powyżej pasa są guziki i frędzle. Nosi się białe płócienne spodnie samodziałowe lub z kupionego płócienka w cienkie, czerwone lub różowe paski. Szeroki podwójny pas skórzany (trzos), starannie zdobiony, lub węższy biały, nabijany mosiężnymi gwoździkami, z przytwierdzonymi blaszkami w postaci kółek, a ponadto sakiewka na pieniądze i nożyk. Pas ten uzupełniał bogaty strój. Nakryciem głowy jest czerwona, rogata czapka z małym barankowym otokiem i pawim piórem lub czarny, wysoki kapelusz stożkowy z barwną ozdobą pośrodku. Buty wysokie i sztywne albo krótsze wykładane podszyciem górnej części cholewy na wierzch. Duży wpływ na przemiany nie tylko samego ubioru, lecz na rozszerzenie zasięgu jego oddziaływania wywarły walki narodowowyzwoleńcze. Udział chłopów krakowskich w insurekcji kościuszkowskiej sprawił, że strój krakowski stał się mundurem wojskowym. Brązowe sukmany i kierezje weszły w skład mundurów pułku piechoty Krakusów i Kosynierów. Noszono je jak peleryny lub gunie zarzucone na ramiona lub zawieszone u szyi na sznurze. W skład munduru wchodziła biała sukmana, opięta pasem z brzękadłami i rogatywką. Oficer miał epolety na ramionach, pistolet za pasem, szabla/e i długie, błękitne spodnie. Kosynier zaś był ubrany w białą sukmanę spiętą pasem. Na ramiona zarzucał brązową gunię, na głowę wkładał czerwoną rogatywkę lub tyniecką magierkę, na nogi – buty z cholewami. W ręce miał kosę na sztorc nabitą, a za pasem – siekierę.

Strój kobiecy – kobiecy strój krakowski, zróżnicowany terytorialnie, ma różne odmiany. Dawne spódnice jednobarwne poszły w niepamięć. W ostatnich dziesiątkach lat używano kwiecistego materiału na spódnice "tybetki" kwiecistych kretonów. Tylko w jednej okolicy krakowskiego spotka się spódnice i fartuszki naszywane poziomo wstążkami. Gorsety, dawniej ciemne sukienne, z haftem o motywach kwiatowych, zakończone kaletkami (krótkie patki zachodzące za siebie w dolnym zakończeniu gorsetu), zastąpiono aksamitnymi i kolorowymi gorsetami, zdobionymi paciorkami i cekinami. Gorsety te są zdobione bogatym haftem z naszyciem kolorowych koralików i sztucznych kamieni. Kompozycja haftu jest uwydatniona głównie na plecach, na piersiach haft jest; wzbogacony kwastami jedwabnymi lub metalowymi. Uzupełnieniem stroju jest biały, haftowany fartuch i dużo korali na szyi. Koszula starego typu jest ozdobiona haftowaną krezą u szyi i mankietami. W porze chłodniejszej są noszone, podobne do gorsetów, kaftaniki z długimi rękawami. W zimie zamożniejsze kobiety wkładają bogato zdobione granatowe sukmany i okrywają się dużą chustą.

[edytuj] Stroje góralskie

Strój męski – składał się z płóciennej koszuli, cuchy i portek zrobionych z grubego, wełnianego sukna samodziałowego, tkanego z białej wełny (dawniej szarej), przez samych Górali, z serdaka, kapelusza, kierpców i pasa.

Krój cuchy jest prosty, w typie kimona, którego rękawy i plecy są z jednego kawałka. Długość równa się długości rozpostartych ramion od dłoni do dłoni, a szerokość równa się długości cuchy od karku w dół. Zewnętrzny brzeg cuchy, rękawy, kołnierz, kieszonkę obszywa się sukienkiem ciemnozielonym. Cuchę zapina się na guziki lub haftki i związuje wysoko na piersiach kolorowymi wstęgami. Poniżej wiązania jest umieszczony haft. Portki uszyte z białego samodziału, noszone na rzemiennym pasku, przytrzymują "przypór", podwójną klapę z przodu dochodzącą do paska. Są obcisłe, zdobione lampasem biegnącym po szwach zewnętrznych, przechodzących tyłem poniżej pasa z jednej nogawicy na drugą. U

góry przy kieszonkach są wyszyte po obu stronach portek tzw. "raki", a u dołu przy rozcięciu nogawki przyszyty pompon z różnokolorowej wełny zwany "kistką". Do ubioru góralskiego należy serdak, pochodzenia słowackiego. Pierwotne serdaki były dość skromne, wykonywano je z kożucha obkładano tylko czerwoną lub

zieloną safianową skórką. Później wzbogacano je kolorystycznie, ornamentalnie na przedzie i na plecach gdzie rozwijał się ha ft z charakterystycznym wzorem kwiatowym, który zajmował stopniowo całe plecy.

Strój kobiecy – góralki noszą koszulę zdobioną białym haftem na kołnierzu i mankietach, barwne spódnice, drukowane w kwiatowe obszerne wzory, poza tym gorsecik ornamentowy i haftowany, jak również serdak na zimę. Czarne buciki z półcholewkami, sznurowane i na obcasie. Głowę nakrywają żółtą lub czerwoną chustką wiązaną pod brodą. Do wyjścia wkładają dużą chustkę wełnianą, szeroko zarzuconą na ramiona.

[edytuj] Stroje górno-śląskie

Wśród kilku regionalnych odmian odzieży śląskiej strój zwany rozbarskim należy do najpopularniejszych. Jest on wykonywany z materiałów pochodzenia fabrycznego. Granatowa kurtka z niskim stojącym kołnierzykiem i połami, zachodzącymi na siebie, jest ozdabiana szafirowym sznurkiem z frędzelkami na brzegach przy guzach i na szwach. Podobnie ozdabia się kamizelę i spodnie (dawniej z jeleniego zamszu). Koszule mają wyłożone na wierzch haftowane kołnierzyki, a pod nimi – węzeł jedwabnej chusteczki ("przewiązki"). Czarny kapelusz z wypukłym denkiem i czarne skórzane buty stanowią zwykły komplet męskiego stroju. W zimie mężczyźni noszą długie granatowe sukmany, oszczędnie sfałdowane i ozdobione podobnie jak kurtki.

Strój kobiecy – podstawowym ubiorem kobiecym na Śląsku jest tzw. "oplecek" z "kiecką", stanik z przyszytą do niego spódnicą. Pozostałe części ubioru, jak zapaska, kabotek, czepiec i chustka są noszone także przez grupy sąsiednie w podobnych odmianach.Nowym prostszym elementem stroju kobiecego jest "jakla" – luźny, opadający poniżej stanu kaftan, używany do chwili obecnej. Strój dziewcząt składa się z bufiastego "kabotka" (koszuli), niskiego zdobionego ,,oplecka", obszytego strojnym galonem (taśma strojna) na brzegu, połączonego z długą spódnicą zdobioną dołem "galonką" (wstążką). Uzupełnieniem stroju jest zapaska. Od 1871 roku zamiast skromnej "galonki" ozdabia się odtąd spódnice szerokimi, tkanymi w girlandy, jedwabnymi wstęgami. Cały strój kobiecy jest wykonany z dobrych gatunków jedwabi i wełen. Spódnice l fartuchy są długie i szerokie, czarne gorsety sukienne – zdobione, zgodnie z figurą, do talii. U koszuli krótki bufiasty rękaw jest ujęty w łokciu zdobnym paskiem, u szyi – szeroka kreza kołnierza spada na ramiona. Do uroczystego ubioru dziewczęta śląskie nakładają na głowę wieńce ze sztucznych kwiatów i szychu, przystrojone długimi i szerokimi wzorzystymi wstęgami. Noszone zimą i latem jakie, okrywające postać od szyi po biodra, z długim rękawem, wyparły najbardziej efektowne części stroju pszczyńskiego, jak "kabotek"' i "oplecek", używane jeszcze do 1939 r. przy wyjątkowych okazjach, jak wesela, święta ludowe itp.

Strój męski – charakterystyczny dla stroju śląskiego jest płaszcz męski z pelerynką, popularny do pierwszych lat XX wieku wśród wszystkich grup śląskich. Jest on najbardziej powszechny i tradycyjnie podtrzymywany w grupie pszyńskiej. Ze wzrostem zamożności "gazda", czyli gospodarz, zaczął nosić – zamiast zgrzebnych portek i koszuli – cienką koszulę, zwykle haftowaną. Spodnie nowego kroju, szyto z cienkiego materiału fabrycznego lub z sukna. Proste buty gospodarz zamienił na fabryczne tzw. "polskie zgrzyboki". Zdobny "bruchik" oraz suty "płaszcz z pelerynką" lub "żupańce" dopełniały ubioru. Dawny biały lub żółty kożuch pokrywano suknem i zdobiono "bromkiem" z futra baranów. Latem nakryciem głowy był słomiany kapelusz własnej roboty, noszony zarówno koło domu, jak i w polu, zimą zaś "baranica", czyli czapka z futra baraniego o podstawie cylindrycznej, przechodzącej w stożkowate zakończenie. Od święta noszono kupowane na jarmarkach "czopki" z czarnego, rzadziej siwego filcu, o szerokiej "strzesze" (rondo).

[edytuj] Stroje dolnośląskie

Strój kobiecy – kobiecy strój dolnośląski jest najefektowniejszym strojem regionalnym na ziemiach zachodnich. Jego różnorodność sprowadza się do wielkości odmian czepków, służących jako nakrycie głowy mężatek. W czepkach tych uderza różnorodność kroju, materiału, barw oraz bogatego przystrojenia w hafty, riusze. Często uzupełnieniem świątecznych czepków są tiulowe lub koronkowe krezy noszone na szyi. Koszula lniana z krótkimi bufiastymi rękawami jest głęboko wycięta na piersiach. Spódnice są szyte z materiałów kwiecistych, pasiastych lub jednobarwnych gładkich. Spódnice jednobarwne wykonuje się z materiału wełnianego, najczęściej są w kolorze czerwonym i obramowane u dołu szeroką jasnozieloną wstęgą wełnianą. Fałdziste z tyłu sięgają do połowy łydek. Spódnice jedwabne lub perkalowe, czasem wełniane granatowa, są obficie fałdowane i sięgają do stóp (okolice Wałbrzycha). Zapaski na co dzień, którymi kobiety opasują prawie całą spódnicę, wykonuje się z perkalu i płótna lnianego barwionego. Do stroju świątecznego są noszone białe, zdobione szlakami haftu, który nadaje strojowi regionalne piętno. Chustka trójkątna, która zarzucają kobiety na plecy i ramiona, jest skrzyżowana na piersiach, a jej końce wpuszczone pod opaskę fartucha. Aksamitne, czarne lub szafirowe gorsety usztywniono pod wpływem mody miejskiej, a do nich noszono koszule z bufiastymi rękawami. Tołubek, czyli katanka, sięga swym krojem mody renesansu. Ma formę dopasowanego kaftana, o dużym, wyciętym kołnierzu. Wycięcie na szyję jest bardzo szerokie, gdyż wokół niej jest zawiązywana czerwona, biała lub różowa chusteczka, skrzyżowana jak szalik. Tołubek ma rękawy bardzo bufiaste od ramienia do łokcia, a od łokcia do przegubu dłoni obcisłe. Duży kołnierz, sięgający do ramion, wycięty w duże zęby, jest ozdobiony naszyciem z zielonej tkaniny, wijącej się w meander. Jest on spięty paskiem z tego samego materiału, szerokim na dwa palce. Buciki ze skóry lub aksamitu, w kształcie czółenek, są noszone na białych lub "modrych" pończochach bez ozdób.

Strój męski – strój męski nie jest tak typowy dla Dolnego Śląska jak np. strój kobiecy, który przechował do dziś wiele dawnych elementów. Koszule męskie lniane, związywane bądź na karku, bądź też z przodu, mają wysoki kołnierz, wywijany na zewnątrz. Spodnie skórzane żółte lub wełniane, krótkie do kolan, lub długie, są wiązane w kostkach. Przy krótkich spodniach wdziewano białe pończochy i płytkie buty. Była to pozostałość mody rokoka. Przy długich spodniach obowiązują buty z cholewami. Dalszą częścią ubioru jest kamizelka z modnego manchesteru lub połyskliwego, kwiecistego adamaszku. Jeśli jest wykonana z sukna, dostosowuje się ją kolorem do barwy "kabatka", który nakładają mężczyźni na kamizelkę w porze chłodnej. "Rabatek" jest dopasowany do talii, o kroju wciętym i zapinany na metalowe guziki. Uzupełnieniem uroczystego stroju jest żupan z ciemnego sukna, (o kroju frakowym) sięgający do ziemi. Harmonizuje z nim wysoki czarny cylinder, dawniej rozszerzający się u góry, opasany barwną wstążką z naszytymi cętkami. Nakryciem głowy była też czapka rogatywka z granatowego sukna, obszyta u dołu czarnym psim futerkiem, dającym się opuszczać na kark i uszy. W stroju męskim dominuje granat lub błękit. Ozdobnymi dodatkami do stroju jest laska z metalowa gałką, rozpięty na brzuchu łańcuch z wisiorami z talarów, podtrzymujący duży kieszonkowy zegarek, oraz szalik – perkalowa ozdobna chustka wiązana pod brodą w węzeł. W zimie są noszone zielone, obszyte futrem kurtki, czasem barani serdak pod żupan. Najlepiej jednak chroni przed zimnem atuty, biały kożuch z dużym, czarnym, baranim kołnierzem.

[edytuj] Inne

Każdy z wymienionych wcześniej strojów, należy do określonego regionu kraju. Prócz nich występuje wiele mniej znanych, ale równie pięknych ubiorów ludowych, m.in. stroje kaszubskie, podlaskie, lubuskie, warmińskie, opoczyńskie, rzeszowskie, sieradzkie, krzczonowskie, wilamowskie, lachów sądeckich.