Problem Synoptyczny

Z Wikipedii

Niemal cały materiał Marka zawarty jest w Mateuszu, również większość materiału Marka występuje w Łukaszu. Ponadto, Mateusz i Łukasz mają sporo wspólnego materiału nie występującego w Marku.

Problem synoptyczny - określenie w biblistyce nowotestamentowej dotyczące podobieństwa między trzema pierwszymi Ewangeliami kanonicznymi: Mt, Mk, Łk. Obserwuje się je w treści, w strukturze, w kompozycji, w słownictwie i składni. Wspólna jest chronologia, wspólna jest kolejność wypowiedzi i wygłoszonych mów. Łączy je wspólny schemat kompozycyjny: Jan Chrzciciel, chrzest Jezusa, działalność w Galilei, powrót do Jerozolimy, męka, śmierć i zmartwychwstanie. Jan natomiast koncentruje się na działalności Jezusa w Jerozolimie. U Synoptyków wzmiankowane są dwie Paschy w czasie misji Jezusa, u Jana zaś trzy^[1].

[edytuj] Podobieństwo trzech pierwszych Ewangelii

Czwarta Ewangelia w sposób znaczący odróżnia się od trzech pierwszych. Dlatego już w starożytności nazwano ją pneumatyczną, podczas gdy trzy pierwsze — somatycznymi. Dzisiaj nazywamy je synoptycznymi. Po raz pierwszy nazwy tej użył J.J. Griesbach, który też sporządził pierwszą synopsę. Słowo synoptyczna pochodzi od greckiego συνοψις (spojrzenie obejmujące całość).

Porównując treść trzech pierwszych Ewangelii, według wierszy, zauważamy^[2]:

Według obliczeń Westcotta:

• Mateusz ma 58% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 42% dobra własnego;
• Marek ma 93% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 7% dobra własnego;
• Łukasza ma 41% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 59% dobra własnego^[3].

[edytuj] Historia badań

[edytuj] Dawne próby wyjaśnienia problemu

[edytuj] Hipoteza wzajemnej zależności

Najstarszą teorią, mającą wyjaśnić zależność literacką między trzema pierwszymi Ewangeliami, jest hipoteza wzajemnej zależności. Twórcą jej jest Augustyn (354-430), który był przekonany, że pierwszą Ewangelię napisał apostoł Mateusz. Marek, uczeń apostoła Pawła i Piotra, streścił Ewangelię Mateusza, Łukasz zaś przy pisaniu swojej Ewangelii posłużył się Ewangelią Mateusza i Marka. Za Augustynem opowiadali się Grocjusz, Mill, Simon, Calmet, Wettstein, Hug, Wolfius.

J. Griesbach w 1789 roku przyjął hipotezę zależności, ale ją zmodyfikował. Ewangelia Marka jest najmłodsza, Marek miałby się posłużyć pierwszą i trzecią Ewangelią synoptyczną. Stanowisko to poparli: Fritzsche, Meyer, De Wette, Baur.

Storr, Weisse, Wilke opowiedzieli się za kolejnością:

     Mk 
    /  \ 
   Mt — Łk 

Vogel uważał, że Marek wykorzystał Łukasza, a Mateusz Marka i Łukasza^[4].

     Łk 
    /  \ 
   Mk — Mt 

[edytuj] Hipoteza pierwotnej Ewangelii

Gotthold Efraim Lessing (1729-1781), nie zgadzając się z hipotezą zależności Augustyna, wysunął w 1778 roku tzw. hipotezę pierwotnej Ewangelii. Powołując się na pewne doniesienia ojców Kościoła, był przekonany, że synoptycy, pisząc swoje Ewangelie, posłużyli się nie znaną nam dzisiaj Ewangelią, napisaną w języku aramejskim. Hipotezę Lessinga rozwinął J.G. Eichhorn w 1794 roku, który sądził, że ewangeliści posłużyli się różnym recenzjami ewangelii aramejskiej. Hipoteza Lessinga i Eichhorna nie wyjaśniała dlaczego większość paralelnych wierszy w Ewangeliach synoptycznych ma niemal identyczne brzmienie. Dokonano więc korekty hipotezy Lessinga, według której synoptycy mieli korzystać z greckiego przekładu aramejskiej ewangelii^[5].

[edytuj] Hipoteza diegez

Dotychczas zajmowano się głównie podobieństwami Ewangelii synoptycznych. Natomiast Daniel Schleiermacher, autor hipotezy diegez, konstruując swoją hipotezę, skupił swą uwagę przede wszystkim na występujących u synoptyków różnicach. Według Schleiermachera ewangeliści mieli posłużyć się uprzednio spisanymi krótkimi historiami na temat cudów, męki i śmierci Jezusa, nazwanych przezeń diegezami. Ewangeliści zbierali te diegezy i wykorzystywali według własnej koncepcji. Kontynuatorami tej myśli byli C. Lachmann i C. Weizsäcker^[6].

[edytuj] Hipoteza ustnej tradycji

G. Herder twierdził, że u źródeł Ewangelii kanonicznych znajduje się wyłącznie ustna tradycja, wykorzystana przez ewangelistów zgodnie z ich własnymi założeniami. Hipoteza Herdera nie uwzględnia często występującej pomiędzy Ewangeliami werbalnej zgodności, co najlepiej tłumaczyć literacką zależnością^[7].

S.P. Tregelles (1813-1875) krytycznie ocenił wszystkie te cztery propozycje, wskazując na ich niedomagania i wykazując, że żadna z nich jest niezadowalająca dla wyjaśnienia problemu synoptycznego^[8]. Nadal więc trwało poszukiwanie teorii, która w pełni wyjaśni wzajemną zależność Ewangelii synoptycznych. Poszukiwaniom towarzyszyły badania nad strukturą i treścią Ewangelii. Prowadzili je głównie bibliści ze szkoły religijno-historycznej (Ch.G. Wilke, Ch.H. Weisse, B. Weiss, C. Weizsäcker, H.J. Holtzmann).

[edytuj] Teoria dwóch źródeł

Weisse i Holtzmann, korzystając z badań Weizsackera i Weissa, stworzyli teorię dwóch źródeł, która wyjaśnia podobieństwa i różnice synoptyków. Klasyczne sformułowanie tej teorii znajdujemy w dziele P. Wernlego "Die synoptische Frage" (Freiburg 1899). Teksty zgodne z Markiem pozostali synoptycy mieli od niego zaczerpnąć, natomiast teksty jedynie im wspólne ze źródła Q.

Teoria dwóch źródeł opiera się zasadniczo na dwóch tezach. Pierwsza wiąże się z przekonaniem, że Ewangelia Marka jest najstarszą Ewangelią kanoniczną. Mateusz i Łukasz pisząc swoje Ewangelie, korzystali z Ewangelii Marka. Na rzecz tej tezy przemawiają:

• Proste zdania Marka, zostały rozszerzone lub skomentowane przez pozostałych ewangelistów. Np. wyznanie Piotra: Ty jesteś Chrystus (Mk 8, 29), u Mateusza zostało rozszerzone: Ty jesteś Chrystus, Syn Boga żywego (Mt 16, 16), a przez Łukasza skomentowane: Ty jesteś Chrystus Boży (Łk 9, 20).
• Kolejność perykop w Ewangeliach synoptycznych wyklucza taką możliwość, by Marek korzystał z Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza, Łukasz z Ewangelii Mateusza, a Mateusz z Ewangelii Łukasza.
• Niemal cały materiał Ewangelii Marka znajduje się w pozostałych Ewangeliach synoptycznych. Mateusz wykorzystał niemal cały materiał przekazany przez Marka, Łukasz opuścił podwójne perykopy, nie skorzystał z dość długiego fragmentu z 6, 45 – 8, 26.

Hipoteza dwóch źródeł sugeruje, że Ewangelia Marka powstała jako pierwsza. Istniało ponadto, drugie źródło, nazwane źródłem Q. Ewangelie Mateusza i Łukasza powstały niezależenie, korzystając z Marka i Q, jako źródeł.

Druga teza autorów teorii dwóch źródeł opiera się na przekonaniu, że Mateusz i Łukasz korzystali również z innych źródeł. Ponadto mieli wspólne źródło, a mianowicie dzieło zawierające słowa i mowy Jezusa, które niestety zaginęło. Nazwano je źródłem Q (od niem. quelle – źródło). Po raz pierwszy terminem tym posłużył się P. Wernle. Tezę o istnieniu drugiego pisanego źródła wysunął już J.G. Eichhorn. Później rozwinęli ją Ch.H. Weisse i Ch.G. Wilke. Na rzecz źródła Q przemawiają:

• Oprócz materiału zaczerpniętego z Ewangelii Marka Mateusz i Łukasz posiadają prawie 240 wspólnych wierszy. Wykluczyć należy pogląd, że Mateusz i Łukasz korzystali od siebie, ponieważ różny jest ich kontekst i kolejność występowania.
• Mateusz i Łukasz zamieszczają dwa razy tę samą wypowiedź, raz jest nią część dłuższego fragmentu, który zaczerpnęli z Ewangelii Marka, a drugi raz – fragment wzięty z zupełnie innego źródła.

Wspólny materiał pochodzący ze źródła Q obejmuje przede wszystkim: kazanie Jana Chrzciciela, kuszenie Jezusa na pustyni, Kazanie na górze (u Łukasza na równinie), historię setnika z Kafarnaum, wypowiedź Jezusa o Janie Chrzcicielu, mowę przy rozesłaniu uczniów, Modlitwę Pańską i przypowieści o ziarnku gorczycznym, o kwasie, o wielkiej uczcie, o talentach oraz napomnienia w związku z nadejściem końca świata.

Za istnieniem źródła Q, tj. źródła mów i słów Jezusa, przemawia doniesienie Euzebiusza z Cezarei, który powtarza za Papiaszem: „Mateusz zaś, posługując się dialektem hebrajskim, zebrał razem słowa Jezusa” (Hist. Eccl. III, 39, 16). Dawniej uważano, że Papiasz miał na myśli aramejską wersję Ewangelii Mateusza, teraz natomiast zaczęto mówić o aramejskiej wersji zbioru logiów Jezusa, którego autorem byłby któryś z uczniów Jezusa. Źródło Q mogło być nie jedynym zbiorem logiów Jezusa, dowodzi tego Ewangelia Tomasza (odkryta w 1945 roku), która jest zbiorem mów Jezusa, jakkolwiek innego typu i tym samym nie mogła być źródłem Q.

Próbowano zrekonstruować źródło Q, jednak z nie najlepszym rezultatem. Wciąż aktualnym pozostaje pytanie, który z ewangelistów synoptycznych zaczerpnął najwięcej ze źródła Q i najwierniej przekazał jego treść. Innym problemem jest nieobecność historii męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa w źródle.

Odnosi się wrażenie, że Łukaszowe cytaty ze źródła Q przekazują bardziej pierwotną chrystologię, natomiast Mateuszowe cytaty mają wiele akcentów polemicznych.

Mateusz i Łukasz korzystali także z innych źródeł. Materiał nie zaczerpnięty z Ewangelii Marka ani ze źródła Q nazywamy dobrem własnym Mateusza lub dobrem własnym Łukasza. Jednak część dobra własnego mogła pochodzić ze źródła Q.

[edytuj] Inne propozycje

Joachim Jeremias, zwracając uwagę na rozbieżności pomiędzy dwiema wersjami błogosławieństw i Modlitwy Pańskiej, zaproponował, że część materiału zaszeregowanego do źródła Q, pochodzi z tradycji ustnej.

Q nie mogło być napisane w języku greckim, ponieważ Mateusz i Łukasz tłumacząc aramejskie terminy bardzo często posługują się innymi greckimi ekwiwalentami. Niektóre semickie formy gramatyczne, nie mające ścisłych odpowiedników w języku greckim zostają wyrażone inną formą u Mateusza, a inną u Łukasza. O ile powyższe rozbieżności można mogłyby wynikać z odmiennego przekładu zapisanego słowa aramejskiego (hebrajskiego), to jednak zachodzą również i poważniejsze różnice, nie dające się w podobny sposób wytłumaczyć różnice:

• da dobre rzeczy proszącym Go (Mt 7, 11), da Ducha Świętego proszącym Go (Łk 11, 13).
• Godzien jest robotnik wyżywienia swego (Mt 10, 10) Godzien bowiem robotnik zapłaty swojej (Łk 10, 7).

Idea jest ta sama, ale zachodzące różnice trudno wyjaśniać pochodzeniem z tego samego źródła literackiego. Można je wyjaśnić pochodzeniem z tradycji ustnej. Wspólne Mateuszowi i Łukaszowi teksty pochodzą z ustnej relacji tego samego świadka. Jednak pewne argumenty świadczą za źródłem pisanym. Sprzeczności tej nie można rozwikłać przy pomocy teorii dwóch źródeł. Dlatego część biblistów uznało, że teoria ta nie wyjaśnia w zadowalający sposób problemu synoptycznego i powstawały kolejne teorie mnożące liczbę recenzji źródła Q, bądź liczbę źródeł.

C.S. Patton, przyjmując teorię dwóch źródeł, rozróżnia trzy kolejne edycje źródła Q (Q1, Q2, Q3)^[9]. W. Bussman, za możliwe do przyjęcia, uznał istnienie jedynie dwóch redakcji źródła Q, mianowicie Qa i Qb.

Hipoteza czterech źródeł

[edytuj] Teoria czterech źródeł

Burnett Hillman Streeter (1875-1937) uznał, że bardziej prawdopodobną jest wielość źródeł. Dobro własne Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza pochodzi z dwóch odrębnych źródeł pisanych (M – związany z Jerozolimą i L – związany z Cezareą). Doszukiwał się judaistycznych tendencji w M. Natomiast źródło Q związane natomiast było z Antiochią, skomponowane w języku aramejskim, prawdopodobnie przez apostoła Mateusza dla chrześcijan z Galilei. Mateusz nie znał źródła, z którego korzystał Łukasz, a Łukasz nie znał źródła, z którego korzystał Mateusz. Mateusz powstał pod wpływem Mk, M i Q (źródło M częściowo pokrywa się z Markiem), natomiast Ewangelia Łukasza powstawała w dwóch etapach. Pierwsza redakcja była wynikiem kompilacji materiału ze źródła Q i źródła L, znanego jedynie Proto-Łukaszowi. Natomiast w drugim etapie Ewangelia Proto-Łukasza została rozbudowana pod wpływem Ewangelii Marka. Pierwsza Ewangelia jest kombinacją tradycji Jerozolimy, Antiochii i Rzymu, natomiast trzecia – Cezarei, Antiochii i Rzymu^[10].

[edytuj] Teoria wielu źródeł

Hipoteza Boismarda

Twórcą rozbudowanej i bardzo skomplikowanej teorii wielu źródeł jest M.-E. Boismard. Przyjął on dla Ewangelii synoptycznych istnienie czterech podstawowych źródeł pisanych: A, B, C, Q. Ewangelie synoptyczne powstawały w wyniku dwustopniowej redakcji. Dokument A był pochodzenia palestyńskiego. Znajdował się w nim miały proste i rzeczowe relacje z życia Jezusa, zawierające jedynie pewne elementy interpretacyjne. Dokument B miał być adaptacją dokumentu A, dokonaną dla potrzeb chrześcijan wywodzących się z pogaństwa. Dokument C zawierał starą tradycję palestyńską o Jezusie. Na jego istnienie wskazują te perykopy Ewangelii Marka, które są wyraźną kompilacją trzech tekstów. Natomiast dokument Q zawierał zasadniczo materiał wspólny dla Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza. Na pierwszym etapie kształtowania się Ewangelii synoptycznych tzw. Pośredni-Mateusz korzystał z dokumentu A i Q. Pośredni-Marek oparł głównie swoje dzieło na dokumencie B. Korzystał jednak również z dokumentu A i C. Proto-Łukasz korzystał z dokumentu B, C i Q. Najwięcej jednak materiału zaczerpnął z Pośredniego-Mateusza. W końcowej redakcji Mateusz korzystał z Pośredniego-Marka, Marek z Pośredniego-Mateusza i Proto-Łukasza, Łukasz zaś z Pośredniego-Marka^[11].

Jakkolwiek hipoteza Boismarda wyjaśnia wszystkie zachodzące między Ewangeliami zależności, trudno jednak uwierzyć, by w tak krótkim czasie mogło dojść do tak skomplikowanych zależności. Wszystkie źródła oddziaływać miałyby jedynie na pośrednie redakcje poszczególnych Ewangelii, nie mając żadnego wpływu na etap końcowy. Musiałyby po prostu szybko zniknąć.

[edytuj] Zobacz też

• Diatessaron
• Źródło Q

[edytuj] Linki zewnętrzne

• L. Jańczuk, Wstęp do Nowego Testamentu, ss. 63-68. Stąd zasadniczo biorąc pochodzi artykuł.
• The Synoptic Problem

[edytuj] Literatura

• H.C. Thiessen, Introduction to the New Testament, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids 1976, ss. 101-161.
• M. Uglorz, Introdukcja do Nowego Testamentu, cz. 1, ChAT, Warszawa 1994, ss. 56-64.
• A.H. McNeile, An Introduction to the Study of the New Testament, Clarendon Press, Oxford 1955, pp. 59-91.

Przypisy