Rajtaria
Z Wikipedii
Rajtaria, rajtarzy (od niem. reiter – jeździec) – polskie określenie jazdy używającej w walce przede wszystkim pistoletów.
Rajtaria powstała wraz z arkebuzerami w połowie XVI w. w Niemczech, w związku z rozwojem broni palnej i związaną z tym utratą znaczenia ciężkiej jazdy (która została zachowana w postaci nielicznych oddziałów kirasjerów). Oddziały kawaleryjskie stały się jednostkami pomocniczymi w stosunku do piechoty i artylerii. Znacznie zmniejszyła się zatem, liczebność jazdy w armiach.
Rajtarzy uzbrojeni byli najczęściej w 2 kołowe pistolety typu puffer oraz rapier lub pałasz waloński. Niekiedy uzbrojenia dopełniała broń długa, najczęściej w postaci bandoletu, choć niekiedy zdarzały się karabiny.
Ubrani zwykle byli w rajtrok (kolet, skórzany kaftan), kapelusze z szerokim rondem, spodnie i botforty - długie, sięgające za kolana skórzane buty zwane po staropolsku "rajtarskimi". W niektórych państwach (np. Rosja, Austria, Niemcy) rajtarzy używali zbroi i hełmów, w innych (np. Francja, Szwecja) walczyli bez uzbrojenia ochronnego.
Typowa zbroja rajtarska - w postaci hełmu typu szturmak lub szyszak (rzadziej morion) oraz kirysu niekiedy z naramiennikami, nałokietnikami, parą zarękawi, folgowanymi nabiodrkami i parą nakolanków - chroniła cały korpus, przy czym ochrona w żadnym miejscu nie była dostateczna (grubość napierśnika nie przekraczała 3 mm), a sama zbroja znacznie cięższa np. od husarskiej.
Rajtaria dysponująca uzbrojeniem ochronnym zwykle dosiadała cięższych koni, stąd w XVII w. zaczęto odróżniać rajtarię lekką i ciężką. Ta ostatnia częściowo wyparła w poszczególnych państwach jednostki arkebuzerów i tzw. półkirasjerów, stanowiące wcześniej jazdę średniozbrojną.
W walce rajtaria stosowała taktykę zwaną karakolem. Król szwedzki Gustaw Adolf po doświadczeniach w walce z husarią polską jako pierwszy użył rajtarii na dużą skalę w roli typowej dla kawalerii, stosując gwałtowne uderzenie zwartej masy rajtarów walczących rapierami i pistoletami w bezpośrednim zwarciu z przeciwnikiem (szarża). Od tego czasu rajtaria szwedzka, a następnie także innych państw, stosowała oba rodzaje taktyki (karakol i szarżę).
Lekka rajtaria była używana zarówno w walce, jak i do zadań łupieżczo-pacyfikacyjnych w większości armii zachodnioeuropejskich. Stąd po okresie wojen polsko-szwedzkich w połowie XVII w. słowo rajtar stało się w Polsce synonimem rabusia, grabieżcy.
W Rzeczypospolitej oddziały rajtarii jako jazdy ciężkiej, zmieniającej się z czasem w lekką, pojawiły się w czasach Stefana Batorego (wg. innych jeszcze przed nim) i istniały przez cały wiek XVII i początek XVIII jako wojska cudzoziemskiego autoramentu. W Koronie rajtaria była zwykle dość nieliczna, natomiast zorganizowana była w jednostki o wysokich stanach osobowych - regimenty i skwadrony. Na Litwie występowały liczne jednostki rajtarii, najczęściej w postaci samodzielnych kompanii. Istniały one w ramach komputu, wojsk prywatnych, a także formowano kompanie i chorągwie rajtarii ze szlachty powoływanej na pospolite ruszenie. W drugiej połowie XVII w. każdy litewski powiat obowiązany był wystawić na pospolite ruszenie jedną chorągiew husarską, jedną kozacką i jedną rajtarską.
Rajtaria nigdy nie uchodziła za typowo polski rodzaj jazdy, jednak polscy rajtarzy wielokrotnie odznaczyli się w toczonych przez Rzeczpospolitą wojnach. Na przykład, w bitwie pod Gniewem piękną kartę zapisał regiment rajtarów litewskich, dowodzony przez wojewodzica smoleńskiego Mikołaja Abrahamowicza. Był on zresztą dość nietypowy, został bowiem zaciągnięty systemem towarzyskim, a ponieważ jego żołnierze nosili zbroje husarskie, regiment ten niekiedy był brany za jednostkę husarii. Pod Chocimiem w 1621 r. rajtarzy salwą swych pistoletów odpierali atak Turków na szańce polskich wojsk, a pod Kircholmem rajtarzy kurlandzcy dowodzeni osobiście przez księcia Fryderyka Kettlera pomagali husarzom w zwalczaniu piechoty szwedzkiej w centrum bitwy.
W I poł. XVIII w. przestano rozróżniać rajtarię jako odrębny od kirasjerów typ jazdy. W państwach gdzie była jazdą typu lekkiego została rozwiązana; w Polsce w 1717 r. na mocy postanowień tzw. sejmu niemego.
Żyjący później w epoce romantyzmu Aleksander Orłowski namalował obraz pt. Rajtar na białym koniu.
W adaptacji filmowej Potopu Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana pokazano technikę walki rajtarii Bogusława Radziwiłła z Tatarami dowodzonymi przez Andrzeja Kmicica w bitwie pod Prostkami (8.10.1656 r.):
najpierw zbliżają się do nacierającego przeciwnika stępem, oddają w jego kierunku dwie salwy z pistoletów, po czym przechodząc w galop przystępują z nim do walki na broń białą.
[edytuj] Bibliografia
- Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej., Kraków 1895.
- Włodzimierz Kwaśniewicz: Leksykon dawnej broni palnej. Warszawa: Bellona, 2004. ISBN 83-11-09874-3.
- Leszek Podchorodecki: Chocim 1621., seria: "Historyczne bitwy", Wyd. MON, 1988.
- Robert Szcześniak: Kłuszyn 1610. Warszawa: "Bellona", 2004. ISBN 83-11-09785-2.
- Stephen R Turnbull: Wojny złotego wieku: od upadku Konstantynopola do wojny trzydziestoletniej. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10825-7.
- Henryk Wisner: Kircholm 1605. Warszawa: Bellona, 2005. ISBN 83-11-10032-2.
- Zdzisław Żygulski (junior): Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982. ISBN 83-01-02515-8.
