Systemy miar stosowane na ziemiach polskich

Z Wikipedii

Systemy miar stosowane na ziemiach polskich - w Polsce stosowano wiele systemów miar. Było to związane z wpływami ośrodków władzy i handlu. Wynikało z konieczności ujednolicenia miar stosowanych do wymiaru podatków i w wymianie towarowej. W późniejszym okresie mnogość systemów była wynikiem ujednolicania miar, narzucanego przez zaborców na terenie zaborów. Jednocześnie trwały starania o powszechne ujednolicenie miar, którego efektem było wprowadzenie jednostek metrycznych.

O potrzebie ujednolicenia miar może świadczyć fakt sporych różnic między watrościami odpowiadającymi tej samej jednostce (o tej samej nazwie) w różnych układach.

Należy podkreślić, że na tym samym obszarze i w tym samym czasie mogły być stosowane różne systemy miar.

Jednostki metryczne, które stanowią ujednolicone miary do dzisiejszych czasów, zostały wprowadzone na ziemiach zaboru pruskiego w 1872 - austriackiego 1876. Na terenie zaboru rosyjskiego można ich było używać fakultatywnie od 1875.

Do ważniejszych systemów miar stosowanych w przeszłości w Polsce należały:

• miary austriackie
• miary galicyjskie
• miary gdańskie
• miary krakowskie
• miary lwowskie - inna nazwa miar galicyjskich
• miary nowopolskie
• miary pruskie i niemieckie
• miary rosyjskie
• miary staropolskie
• miary warszawskie - inna nazwa miar staropolskich
• miary wrocławskie

Spis treści 1 Miary i wagi w dawnej Polsce 2 Staropolskie jednostki rachuby 3 Staropolskie handlowe miary długości 4 Staropolskie rolne miary długości 5 Staropolskie górnicze miary długości 6 Staropolskie drogowe miary długości 7 Staropolskie rolne miary powierzchni 8 Staropolskie miary pojemności ciał sypkich 9 Staropolskie miary pojemności płynów 10 Staropolskie miary masy 11 Tradycyjne miary papieru 12 Tradycyjne miary sukna 13 Inne miary staropolskie 14 Inne miary używane w dawnej Polsce 15 Źródła

[edytuj] Miary i wagi w dawnej Polsce

Najstarsze miary polskie noszą nazwy rodzime i opierały się na przeciętnych wymiarach ludzkich:siąg, łokieć, piędź, stopa, skok. W późniejszym czasie pod wpływem kontaktów handlowych z kupcami zagranicznymi weszły w użycie nowe miary i wagi: antał, cal, centnar, funt, huba, klafter, łan, łaszt, łut, mendel, mila, morga, sznur, tuzin, wiertel.

W prawodawstwie staropolskim widać dążenie do ujednolicenia miar i wag w całym państwie przy jednoczesnym zachowywaniu dużej wyrozumiałości dla prowincjonalnych uświęconych tradycją odrębności.

Prawo z 1420 r. stanowi: "Miary zboża, sukien i innych rzeczy ziemnych przez kmiecie do targu wożonych, przez wojewodę na każdy rok stanowione być mają."

W 1511 r. uchwalono, że "miara z starodawna postanowiona, ma być od kupców chowana, którą gdyby kto utracił, według statutu przez wojewody i starosty karany być ma".

W 1565 r. postanowiono, że "miary i wagi wszelakie jednakie być mają, które wojewodowie po tym sejmie, każdy w swojem województwie, uczyniwszy konwokację dygnitarzów i urzędów starościch, i Rady miasta główniejszego, w onemże województwie powinni opowiedzieć i sprawiedliwie wymierzawszy, oneż na zamki główne starostom, i do każdego miasta i miasteczka pod swą cechą oddać, gdzie na ratuszu mają być chowane, darmo każdemu wymierzone i wszędy pod winami w statuciech opisanemi używane."

W 1507 r. waga i łokieć krakowski z poznańskim zostały zrównane, a lwowski i lubelski "w swojej mierze pozostawione".

W 1532 r. zrównano miarę płocką z poznańską, a w 1565 r. wprowadzono łokieć krakowski jako obowiązujący w całej Koronie. W 1569 r. województwo podlaskie otrzymało takie same miary jak Warszawa. W 1613 r. określono miary wileńskie i kowieńskie i nakazano, aby miary wymierzone i cechowane były "żelazem okowane, albo z miedzi urobione, jedne na ratuszu a drugie w grodzie zostawły i potrzebującym dawane były".

[edytuj] Staropolskie jednostki rachuby

• tuzin - 12 sztuk
• mendel - 15, m. polski - 16
• sztyga - 20
• izba - 40
• kopa - 60
• wielka setka (dziesięć tuzinów) - 120
• gros (tuzin tuzinów) - 144
• wielki tysiąc (dziesięć grosów) - 1440
• wielki gros (tuzin grosów) - 1728

[edytuj] Staropolskie handlowe miary długości

• Sążeń (siąg) = 3 łokcie = 6 stóp = 9 sztychów = 12 ćwierci = 24 dłonie = 72 palce = 576 ziaren = 1787 mm
• Łokieć = 2 stopy = 3 sztychy = 4 ćwierci = 8 dłoni = 24 palce = 192 ziarna = 595,54 mm
• Stopa = 1,5 sztycha = 2 ćwierci = 4 dłonie = 12 palców = 96 ziaren = 297,77 mm
• Sztych = 1 1/3 ćwierci = 2 2/3 dłoni = 8 palców = 64 ziarna = 198,51 mm
• Ćwierć = 2 dłonie = 6 palców = 48 ziaren = 148,87 mm
• Dłoń = 3 palce = 24 ziarna = 74,44 mm
• Palec (cal) = 8 ziaren = 24,82 mm
• Ziarno = 3,10 mm

[edytuj] Staropolskie rolne miary długości

• Zagon (staje) = 3 sznury = 15 lasek = 30 prętów = 60 kroków = 225 łokci = 133,996 m
• Sznur = 10 prętów = 100 pręcików = 1000 ławek = 44,665 m
• Laska (miara) (wierzbica (miara)) = 2 pręty = 4 kroki = 15 łokci = 8,933 m
• Pręt = 10 pręcików = 100 ławek = 4,466 m
• Krok geometryczny = 5 pręcików = 2,233 m
• Łokieć = 595,54 mm
• Pręcik (stopa geometryczna) = 10 ławek = 446,65 mm
• Ławka (cal geometryczny) = 44,665 mm

[edytuj] Staropolskie górnicze miary długości

• Łatr (lachter polski) = 10 stóp łatrowych = 100 cali łatrowych = 1000 prym = 10 000 sekund łatrowych = 2,016 m
• Stopa łatrowa = 201,6 mm
• Cal łatrowy = 20,16 mm
• Pryma łatrowa = 2,016 mm
• Sekunda łatrowa = 0,2016 mm

[edytuj] Staropolskie drogowe miary długości

• Mila = 2 półmile = 4 świerćmile = 8 stai = 7,5-8,5 km

[edytuj] Staropolskie rolne miary powierzchni

• Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha
• Źreb (zgrzeb, hak) = 1,5 włóki
• Włóka chełmińska = 30 mórg = 90 sznurów kw. = 900 prętów większych kw. = 17,955 ha
• Morga chełmińska (mórg) = 3 sznury kw. = 30 prętów większych kw. = 300 pólek = 59,85 a
• Sznur mierniczy kwadratowy = 10 prętów większych kw. = 100 pólek = 5625 łokci kwadratowych = 10 000 pręcików kw. = 19,95 a
• Pręt większy kwadratowy = 10 pólek = 562,5 łokcia kw. = 1000 pręcików kw. = 1,995 a
• Pólko, kopanka, pręt kopany = 56,25 łokcia kw. = 100 pręcików kw. = 19,95 m²
• Łokieć kwadratowy = 1⁷/₉ (=¹⁶/₉) pręcika kw. = 0,3547 m²
• Pręcik kwadratowy (stopa geometryczna kw.) = 0,1995 m²

Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku - dziś Piotrków Trybunalski)

• 1 łan = 30 morgów geometrycznych;
• 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
• 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
• 1 stopa geometryczna = 3/4 łokcia.

• 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
• 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
• 1 pręt kwadratowy = 56 1/4 łokcia;

[edytuj] Staropolskie miary pojemności ciał sypkich

• Łaszt = 30 korców = 60 półkorców = 120 ćwierci = 240 miarek = 960 garncy = 3840 kwart = 15 360 kwaterek = 3618 litrów
• Korzec = 2 półkorce = 4 ćwierci = 8 miarek = 32 garnce = 128 kwart = 512 kwaterek = 120,6 litra
• Półkorzec = 2 ćwierci = 4 miarki = 16 garncy = 64 kwarty = 256 kwaterek = 60,3 litra
• Ćwierć warszawska = 2 miarki = 8 garncy = 32 kwarty = 128 kwaterek = 30,151 litra
• Miarka (faska, miara) = 4 garnce = 16 kwart = 64 kwaterek = 15,07 litra
• Garniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
• Kwarta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
• Kwaterka = 0,2356 litra

[edytuj] Staropolskie miary pojemności płynów

• Beczka = 2 półbeczki = 14,4 konwi = 72 garnce = 144 półgarncy = 288 kwarty = 1152 kwaterki = 271,36 litra - w systemie miar wprowadzonym w 1764 roku. Wcześniej różnie w zależności od regionu i rodzaju płynu, np. beczka miodu ok. 48 l, beczka piwa między 130 a 160 l, wina 130 - 160 l.
• Półbeczka = 36 garncy = 144 kwarty = 576 kwaterek = 136,68 litra
• Antał = ćwierć beczki, w zależności od regionu od 35 do 90 litrów
• Achtel = ósma część beczki
• Baryła - ok. 70 litrów
• Konew = 5 garncy = 20 kwart = 80 kwaterek = 18,845 litra
• Garniec = 4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra
• Półgarniec = 2 kwarty = 8 kwaterek = 1,88445 litra
• Kwarta = 4 kwaterki = 0,9422 litra
• Kwaterka = 0,2356 litra

[edytuj] Staropolskie miary masy

• Szyffunt (funt morski) = 2,6 centnara = 13 kamieni = 416 funtów = 832 grzywny = 13 312 łuty = 168,57 kg
• Centnar (cetnar) = 5 kamieni = 160 funtów = 320 grzywny = 5120 łutów = 64,836 kg
• Kamień = 32 funty = 64 grzywny = 1024 łutów = 12,967 kg
• Funt warszawski = 2 grzywny = 32 łuty = 0,4052 kg
• Grzywna (marka) = 16 łutów = 0,2026 kg
• Łut = 12,66 g

[edytuj] Tradycyjne miary papieru

• bela papieru = 10 ryz = 200 libr = 4800-5000 arkuszy

[edytuj] Tradycyjne miary sukna

• bela sukna = 20 postawów = 240-1280 (śr. 640) łokci
• półsztuczek = 6 łokci

[edytuj] Inne miary staropolskie

• Spąd - miara zboża znana w Polsce w XVI wieku
• Koniuszka - miara obroku dla koni równa 2 garncom
• Rączka - miara miodu wielkości ponad 10 garncy, którą bartnicy składali jako daninę.
• Bałwan, beczka - miary soli w Polsce ok. 1690 r.

[edytuj] Inne miary używane w dawnej Polsce

• Wiorsta - rosyjska miara odległości drogowej, stosowana też w Polsce pod zaborem rosyjskim, ¹/₇ mili rosyjskiej, 42000 cali, ok. 1077 m, a po 1835 r. = 1066,78 m

[edytuj] Źródła

• Zygmunt Gloger, 1900-1903,Encyklopedia Staropolska
• Ireneusz Ihnatowicz, 1967, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, cz 1.
• Słownik rzeczy i spraw polskich, 1934, oprac. Zofia de Bondy
• Jednostki miary od XIX do XX wieku
• Diverses Mesures Lineaires en usage en Europe et France