Alternacja (językoznawstwo)

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy językoznawstwa. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Alternacja - w dziedzinie fonetyki oznacza oboczność, wymianę głosek fonetycznie różnych, lecz pokrewnych pod względem etymologicznym, występującą w tematach i rdzeniach wyrazów np: stół - stole; dwór - dworze; grób - grobie.

W niektórych językach alternacja pełni funkcję uściślania znaczenia wyrazów. Typowym przykładem są tu języki semickie, w których nośnikiem znaczenia wyrazu jest rdzeń trójspółgłoskowy, określający pole semantyczne wyrazu. Wstawianie określonych samogłosek, a także przyrostków, przedrostków i międzyrostków zmienia znaczenie wyrazu w obrębie danego pola. Na przykład w języku arabskim rdzeń d-r-s oznacza uczenie się. Poprzez alternację samogłosek otrzymujemy następujące wyrazy:

ﺩﺭﺱ (dars): "lekcja"

ﺃﺩﺭﺱ (adrus): "uczę się"

ﻤﺪﺭﺱ (mudarris): "nauczyciel"

ﻤﺪﺭﺳة (madrasa): "szkoła" (zob. medresa).

W językach berberyjskich występują rdzenie dwuspółgłoskowe, np. w języku kabylskim:

rdzeń f-g oznacza latanie

afeg: "leć!"

affug: "lot"

yufeg: "odleciał"

Języki stosujące alternację do rozróżniania znaczenia wyrazu nazywane są językami alternacyjnymi.

[edytuj] W języku polskim

Śladami najnowszych procesów fonetycznych w języku polskim są wymiana spółgłosek twardych i miękkich w temacie towarzysząca dodawaniu pewnych końcówek fleksyjnych i sufiksów (żaba - o żabie, mata - o macie, również starsze mak - maczek, droga - drodze), a także związane z nią wymiany samogłosek (`e:`o: wiozła - wieźli (i zapomniane żona - żeński) i `e:`a: lato - lecie, zobacz przegłos lechicki) oraz oboczności 0:e (psa - pies, związana z zanikiem jerów) i pojawiające się w podobnej sytuacji oboczności o:ó i ę:ą (lód - lodu, zwierzęta - zwierząt, związane z wzdłużeniem zastępczym i zanikiem iloczasu).

Spotyka się też oboczności związane z prasłowiańską zasadą sylaby otwartej, zależne od tego, czy następna głoska to spółgłoska, czy samogłoska, np.: tnę - ciąć (pie. in ? > ps. ьn:ę > pol. n:`ę(`ą)), -ować - -uję (pie. ou > ps. ov:u > pol. ow:u), późniejsze zapomniane orać:radło (ps. or > pol. or:ra).

Duże znaczenie mają też oboczności mające źródło w języku praindoeuropejskim (tak zwana apofonia indoeuropejska, spotykana również w innych językach indoeuropejskich), wpływające na znaczenie wyrazu i trudne do uzasadnienia na gruncie zasadniczo aglutynacyjnej struktury praindoeuropejskiego (być może związane ze zlaniem się elementów laryngalnych z samogłoskami (długość) i ruchomym akcentem (e:o:0)). Np.:

aspekt
- wieźć - wozić, szedł - chodził (pie. e:o > ps. e:o > pol. `e(`o,`ó):o(ó))
- uspokoić - uspokajać, rozbroić - rozbrajać, uosobić - uosabiać (pie. o(a):ō(ā) > ps. o:a > pol. o(ó):a)
- zamiatać - zamieść (pie. e:ē > ps. e:ě ? > pol. `e(`o,`ó):`e(`a))
- wyciąć, wycinać, wytrzeć - wycierać (pie. i:ī > ps. ь(ę):i > pol. 0(`e,`ę,`ą):i(`e))
- wyrwać - wyrywać (pie. u:ū > ps. ъ:y > pol. 0(e):y)
funkcja kauzatywna
- pić - po(j)ić (poję), żyć - go(j)ić 'przywracać życie' (goję) (pie. ei:oi > ps. i(ej):oj(ě,i) > pol. i:oj)
dyszeć - dech - tchu - duch (pie. ū:u:ou > ps. y:ъ:u > pol. y:0(e):u)
chytać - chwacić ? (dziś skrzyżowane chwytać - chwycić), kisnąć - kwas (pie. ū:wō > ps. y:va > pol. y(i):wa)