Z Wikipedii

Język polski powstał z zachodniego wariantu języka prasłowiańskiego. Najważniejsze zmiany jakie w nim zaszły, to:

Spis treści 1 Procesy fonetyczne 2 Przemiany w zakresie gramatyki 2.1 Deklinacja 2.1.1 Rzeczowniki 2.1.1.1 Liczba pojedyncza 2.1.1.1.1 Mianownik 2.1.1.1.2 Dopełniacz 2.1.1.1.3 Celownik 2.1.1.1.4 Biernik 2.1.1.1.5 Narzędnik 2.1.1.1.6 Miejscownik 2.1.1.1.7 Wołacz 2.1.1.2 Liczba mnoga 2.1.1.2.1 Mianownik 2.1.1.2.2 Dopełniacz 2.1.1.2.3 Celownik 2.1.1.2.4 Biernik 2.1.1.2.5 Narzędnik 2.1.1.2.6 Miejscownik 2.1.1.2.7 Wołacz 2.1.1.3 Deklinacja mieszana 2.1.2 Przymiotniki 2.1.3 Zaimki rodzajowe 2.1.4 Zaimki bezrodzajowe 2.1.5 Liczebniki 2.1.5.1 Jeden 2.1.5.2 Dwa – cztery 2.1.5.3 Pięć – dziesięć 2.1.5.4 Sto 2.1.5.5 Jedenaście – dziewiętnaście 2.1.5.6 Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset 2.1.5.7 Liczebniki zbiorowe 2.1.6 Liczba podwójna 2.2 Koniugacja 2.2.1 Bezokolicznik 2.2.2 Czas teraźniejszy 2.2.2.1 Koniugacja -am, -asz 2.2.3 Czasy przeszłe 2.2.4 Czas przyszły 2.2.5 Tryb warunkowy 2.2.6 Imiesłowy 2.2.7 Liczba podwójna 3 Źródła 4 Zobacz też

[edytuj] Procesy fonetyczne

• Prelabializacja ą. Np.:

  ąglь > vąglь > węgiel

• Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě. Np.:

  sę > siĄ > się

  bělъjь > biały

• Przegłos samogłosek przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowymi e > o, ě > a. Np.:

  nesą > niosę ale nesešь > niesiesz

  bělъjь > biały ale bělitъ > (on) bieli

  • Zanikły ślady przejścia ě w a po j, š, ž, č w czasownikach

    slyšatь – slyšalъ – slyšalь > słyszeć, słyszał, słyszeli (porównaj ros. слышать (słyszat´)) na wzór

    wisětь – wisělъ – wisělь > wisieć, wisiał, wisieli

    przetrwało tylko stojatь, bojatь > stojać, bojać (w gwarach wielkopolskich – w gwarach małopolskich i języku literackim stać, bać)

• Zanik jerów słabych i przemiana mocnych w e. Np.:

  pьsъ > pies ale pьsa > psa

  sъnъ > sen

• Powstanie długich samogłosek w wyniku:
  • • łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) – kontrakcja: np. N. lp. nogoją – nogą
    • rekompensowania zaniku jerów (wzdłużenie zastępcze)
    • zachowania dawnej długości pod intonacją nowoakutową)
  • ich zanik:
    • długość i:, y:, u: znikła bez śladu w początku XVI w.
    • o: > ó – o pochylone, potem zlało się z u
    • Prasłowiańskie ą i ę uległy wymieszaniu
      • około 1000 r. były 4 odrębne nosówki: ę i ą długie i krótkie
      • w XII w. wymowa ę i ą zbliżyła się do Ą (a nosowego)
      • W XIII i XIV w. istniała tylko różnica co do iloczasu, stąd wspólny znak ø
      • Ą > ę (nietypowy proces, w niektórych gwarach pozostało a nosowe), Ą: > Ą° (a nosowe pochylone, stąd pisownia) > ą
    • a pochylone (kreskowano a pochylone (we współczesnej pisowni etymologicznej å) lub a jasne (niepochylone)) zanikło w XVIII w. W wielu gwarach odpowiada mu /o/ (pon 'pan')
    • é pochylone w XIX w. wymawiano już zupełnie jak i lub y ("daléj, daléj/niech się na powietrzu spali" – Dziady Adama Mickiewicza), ale ostatecznie zlało się z e jasnym

  nesątъ > niosĄ: > niosą ale nesą > niosĄ > niosę

  bogъ > bo:g > bóg ale boga > boga > boga

  kurъ > ku:r > kur

• Rozwój sonantów.

  X – dowolna

  T – przedniojęzykowa

  T´ – przedniojęzykowa zmiękczona

  W – wargowa

  K – tylnojęzykowa

  Č – szumiąca pochodząca ze spalatalizowanej tylnojęzykowej

  • XrX, Xr´T > XarX, wyjątkowo Xr´T > X´arT, XrX > XurX, XorX

    krkъ > kark

    čr´nъjь > czarny

    zr´no > ziarno

  • Xr´T´ > XirT´ > X´erT´

    vr´titi > wiercić

  • Xr´K, W > XirzX > X´erzX, wyjątkowo XarX

    vr´xъ > wierzch

    vr´ba > wierzba

    pr´xy > parchy, ale pr´chnąti > pierzchnąć

    • ogólnie ir, irz > ´er, ´erz

      sěkyra > siekira > siekiera

  • TlX, Tl´X > TłuX

    dl´gъjь > długi

    stlpъ > stłup > słup

    • Tln, Tl´n > Tłun > Tłon

      slnьce > słuńce > słońce

  • W, KlX, Wl´T > XełX, czasem WlX > WołX, WułX

    klbasa > kiełbasa

    vl´na > wełna

    mlva > mołwa > mowa

    plkъ > pułk (ros. полк (połk))

  • Čl´X > ČełX > ČołX

    čl´no > czółno

    žl´tъjь > żółty

  • Wl´T´, W, K > Wl´X

    vl´kъ > wilk

• Czwarta palatalizacja ke, ky, ge, gy > kie, ki, gie, gi. Np.:

bogyni > bogini

• Wzmocnienie miękkości: s´, z´, t´, d´, n´ > ś, ź, ć, dź, ń. Np.:

losь > łos´ > łoś

• Przejście miękkości

gostь > gost´ > gość

sъpi > spi > śpi

• Zanik miękkości
  • š, ž, č, dž, c´, dz´, r´ (> ř) i l´ (ale nie przed i; l twarde > ł) straciły miękkość w każdej pozycji. Np.:

    či > czy

  • p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:

    goląbь > gołĄ:b´ > gołąb

  • s´, z´, t´, d´, n´ traciły czasem miękkość przed twardą spółgłoską. Np.:

    kotьnъjь > kot´ny: > kotny

• Uproszczenie grup spółgłoskowych
  • kń > kś

    kъnędzь > kniĄ:dz > ksiądz

  • czs > cs > c, dźs > ćs > c, żs > szs > ss > s

    czso > co

    lud – ludzki /lucki/ < ludźski

    bogaty – bogactwo < bogaćstwo

    Bóg – boski < bożski

    Włochy – włoski < włoszski

    Ruś – ruski < rusьskъjь

  • śćc > jc, dźc > ćc > jc

    miejsce < mieśćce

    ojca < oćca

    rajca < radźca

  • źdźs > śćs > js

    Miasto – miejski < mieśćski

    Ujazd – ujejski < ujeźdźski

    sześćset /szejset/

  • sr´- > s´r´- > śrz- > śrz-, analogicznie zr´- >źrz- (gwarowe Wielkopolskie i Śląskie strz-, zdrz-, Małopolskie rś-, rź-)

    sreda > środa (strzoda, rsioda)

    zrěnica > źrenica (zdrzenica, rzienica)

  • zgn, rgn, rgm > zn, rn, rm

    rozgniewać się > rozniewać się (staropolskie)

    burgmistrz (niem. Bürgermeister) > burmistrz

  • rdc, zdn, łdn, cztw, stb, stł, stl > rc, zn, łn, czw, zb, sł, śl

    sr´dьce > sierdce > serce

    cztwarty > czwarty

• ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

dojiti > doić

jixъ > ich

• wałczenie

kolo > koło (początkowo z przedniojęzykowo-zębowym ł, dziś /ko^uo/)

Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się najpierw na pierwszej, a później na przedostatniej sylabie.

[edytuj] Przemiany w zakresie gramatyki

[edytuj] Deklinacja

[edytuj] Rzeczowniki

Odmiana rzeczowników uległa uproszczeniu. Jest obecnie oparta na rodzaju (smok, o smoku – foka, o foce) i w pewnym stopniu na twardości tematu (liść, liście – list, listy). W rodzaju męskim pojawiła się jednak kategoria żywotności i osobowości (but, widzę but, widzę buty – kot, widzę kota, widzę koty – pilot, widzę pilota, widzę pilotów).

Ślady tematów spółgłoskowych zachowały się prawie wyłącznie w tematach nijakich na -en-, -ent- (cielę – cielęcia, imię – imienia). W innych tematach forma długa lub krótka rozszerzyła się na wszystkie przypadki. Ogólnie dominowały końcówki z tematów na -o-, -jo- i -a-, -ja-, inne zanikały, chociaż niekiedy się upowszechniały. Upowszechniały się zwłaszcza te, które nie powodowały alteracji tematu. Zanikły ślady braku miękkości w pewnych formach wyrazów zmiękczanych przez samogłoski przednie (głównie spółgłoskowe i na -i-, np. krъvaxъ > *krwach > krwiach). Niekiedy tylko miękkość pozostała po dawnych końcówkach (D. kamane > kamienia).

[edytuj] Liczba pojedyncza

[edytuj] Mianownik

Zanik form krótkich tematów można interpretować jako pojawienie się w mianowniku formy biernika.

kamy > *kamy > kamień (por. kamenь)

kry > *kry > krew (por. krъvь)

W rodzaju nijakim końcówka -ьje dawała czasem -é pochylone (weselé). Nazwy urzędów typu podkomorzé pod wpływem nazw typu łowczy przeszły w XVI w. do deklinacji przymiotnikowej: podkomorzy.

[edytuj] Dopełniacz

Końcówka -y rozszerzyła się na cały rodzaj żeński.

Końcówka -a rozszerzyło się na cały rodzaj nijaki i większość rodzaju męskiego. Dawne nijakie na -ьje miały w XVI w. -å, czyli -a niekreskowane: oká ale wesela

Końcówka -u po okresie rozchwiania (w pewnym sensie niezakończonym do dzisiaj) pozostała w pewnych rzeczownikach męskich nieżywotnych, bez większego związku z formą pierwotną.

Końcówka -ej z deklinacji zaimkowej pojawiła się przejściowo do XVI w. w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku w rodzaju żeńskim w dawnych tematach na -ja-: paniej, rolej, duszej

[edytuj] Celownik

Końcówka -´e pozostała w żeńskich tematach na -a-.

Końcówka -y pozostała w żeńskich miękkotematowych. Sporadycznie w staropolskim pozostało -y w nijakich tematach spółgłoskowych: dziecięci, książęci.

Końcówka -owi rozszerzyła się na prawie cały rodzaj męski. Sporadycznie pojawiała się w rodzaju nijakim.

Końcówka -ewi w staropolskim czasem zastępowała -owi w miękkotematowych, w XV i XVI w. nawet w twardotematowych.

Końcówka -u rozszerzyła się na cały rodzaj nijaki. W rodzaju męskim przetrwała w pewnych formach na -o-, -jo-. Do XVI w. była nieco częstsza, zwłaszcza po przyimku ku (człowieku, głosu, ku południu).

[edytuj] Biernik

W rodzaju nijakim biernik pozostał równy mianownikowi.

W rodzaju męskim biernik pozostał równy mianownikowi dla rzeczowników nieżywotnych, a dla żywotnych stał się równy dopełniaczowi. Przyczyną był prawdopodobnie szyk swobodny, który groził dwuznacznością zwrotów typu syn kocha ojciec i ojciec kocha syn. Nadanie im postaci syn kocha ojca i ojca kocha syn chroniło przed tym. Dawny biernik równy mianownikowi pozostał szczątkowo do XIV – XV w. (a nawet, zwłaszcza na Mazowszu, XVI w.), a do dziś w utartych zwrotach jak iść za mąż, siąść na koń, na miły Bóg, być za pan brat.

Końcówka -0 pozostała w żeńskich wyrazach, w których występuje też w mianowniku.

Końcówka -ę pozostała w typowych żeńskich.

Końcówka -ą występowała w języku staropolskim zamiast -ę w rzeczownikach, których mianownik kończył się na -å: widzę duszę, boginię ale wolą, pieczą. Dziś reliktem tej zasady jest biernik panią.

[edytuj] Narzędnik

Końcówka -ą pozostała w całym rodzaju żeńskim.

Końcówka -em rozszerzyła się na cały rodzaj męski i nijaki. Do jej stabilizacji przyczynił się rozwój -ъmь, -ьmь.

Końcówka -im < -ьjemь pojawiała się w nijakich zakończonych na dawne -ьje: wiesielim, miłosierdzim, wyobrażenim

[edytuj] Miejscownik

Końcówka -´e panuje w twardotematowych. Do XV – XVI w. również w męskich i nijakich na -k, -g, -ch: Bodze, gresze, mlece. Z tematów na -n-: We dnie i w nocy, ale normalnie w dniu

Końcówka -y rozszerzyła się na wszystkie żeńskie miękkotematowe. Przetrwała też szczątkowo w tematach na -jo- do XIV – XV w., zwłaszcza -i < -ьji w nijakich na -ьje.

Końcówka -u opanowała męskie i nijakie miękkotematowe i na -k, -g, -ch. Przetrwała również w formach (o) synu, domu, oraz pojawiła się w formie (o) panu (Pod wpływem zwrotu w panu Bogu).

[edytuj] Wołacz

Końcówka -´e (z -e, nie -ě₂, dlatego mamy miękczenie związane z pierwszą palatalizacją) panuje w męskich twardotematowych. Do XVI w. również w rzeczownikach na -k, -g, -ch. Zachowała się do dziś w formach typu Boże, człowiecze, Kozacze (też człowieku, Kozaku), a także księże i po -ec: ojcze, starcze (Związane z trzecia palatalizacją).

Końcówka -u opanowała męskie miękkotematowe i na -k, -g, -ch oraz żeńskie miękkotematowe "rodzinne" (ciociu, Helu). Przetrwała również w formach synu, domu!.

Końcówka -o przetrwała w dawnych żeńskich na -a- i rozszerzyła się na większość dawnych żeńskich na -ja-.

Końcówka -y przetrwała w żeńskich zakończonych w mianowniku na spółgłoskę (myszy, kości!) i rozszerzyła się na rzeczowniki typu pani.

W rodzaju nijakim wołacz pozostał równy mianownikowi.

[edytuj] Liczba mnoga

[edytuj] Mianownik

Końcówka -i do XV w. dominowała w męskich. Od XVI w. zanikła w nieżywotnych, a od XVIII w. – w nieosobowych. Formy Włoszy, mniszy zostały zastąpione przez Włosi, mnisi z fonetyczną miękkością w XVII w.

Końcówka -y z biernika stopniowo zastępowała -i w męskich. Od XVI w. występowała nawet w osobowych, szczególnie modna była w oświeceniu (syny, wnuki, greki). W rodzaju żeńskim pozostała w tematach na -a- i w części form z M. l.p. na -0.

Końcówka -e pochodząca z tematów na -i- (gost-ьje, lud-ьje), -n- (dьn-e, kamen-e, mestjan-e) i form typu przyjaciele, cesarze zdominowała męskie miękkie. W rodzaju żeńskim pozostała w dawnych tematach na -ja- i rozszerzyła się na część form z M. l.p. na -0.

Końcówka -owie w XIV – XV w. występowała we wszystkich męskich. Od XVI w. wycofywała się, zwłaszcza z nieżywotnych i nieosobowych, ale jeszcze u Norwida w rymie jest obłokowie.

Końcówka -ewie w staropolskim czasem zastępowała -owie w miękkotematowych.

Końcówka -a pozostała w nijakich. Pod wpływem łaciny pojawiała się od XV w. w męskich zapożyczonych z łaciny i z niemieckiego: akta, fundamenta, grunta, a przejściowo i niepoprawnie również rodzime okręta, pociska. Dziś końcówka -a w r.m. jest zasadniczo niepoprawna, ale: akta (sądowe)||akty (w dramacie).

Nazwy urzędów typu podkomorzé do XV w. również miały l.m. na -a. W XVI w. panowały formy chorążowie podczasze podchorąże ma pod sobą, a dziś M. chorążowie, D. podchorążych.

Końcówka -´a (-´å) < -ьja dotyczy dzisiaj form brat – bracia, ksiądz – księża. Pierwotnie formy te były odczuwane jako rzeczowniki zbiorowe (bracia stała =braty stały, księża poszła= księdzowie poszli), i odmieniały się jak rzeczowniki żeńskie (jak w innych tego typu B. -ą, DCMsc. również -ej). Już u Skargi odmieniały się jak liczba mnoga (braciom, braćmi, braciach, księżom, księżmi, księżach). W gwarach spotyka się formy typu swaciå, muzykanciå, adwokaciå.

[edytuj] Dopełniacz

Końcówka -0 opanowała nijakie i żeńskie twardotematowe. W miękkotematowych rywalizuje z -y. Do XVII w., a nawet dziś, występują też jej ślady w dawnych tematach męskich na -o-, -jo-: D. woz, god, tysiąc, dziej, tysiąc, do dziś przyjaciół.

Końcówka -ów opanowała męskie twardotematowe, a w twardotematowych rywalizuje z -y. W staropolskim, z nieco inną wymową, miała szerszy zasięg: pisarzow, koniow, dniow, miesiącow, gwarowe krolew.

Końcówka -y rywalizują z -ów/-0 w miękkotematowych.

[edytuj] Celownik

Końcówka -om od dawna dominowała w męskich i nijakich. Od okresu średniopolskiego również w żeńskich.

Końcówka -am dominowała w staropolskim w żeńskich. W XV – XVII w. pojawiała się również w męskich i nijakich.

Końcówka -em do XVI w. czasem zastępowała -om w męskich. W nijakich brak jej śladów.

Końcówka -um, -óm w staropolskim czasem zastępowała -om w nijakich.

[edytuj] Biernik

W bierniku rodzaju męskiego pierwotnie końcówki -e/-y dzieliły się w sposób przeniesiony do mianownika w nieosobowych. Jednak w osobowych w XVI w. pojawił się, a w XVII – upowszechnił biernik równy dopełniaczowi. Dawny biernik był i jest używany d celów stylizacyjnych: króle, pany, chłopy.

W rodzaju żeńskim i nijakim biernik liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

[edytuj] Narzędnik

Końcówka -ami od dawna dominowała w żeńskich. Od XV w. upowszechniała się w nijakich, a w XVI – XVII w. mimo oporu gramatyków w męskich.

Końcówka -mi występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza miękkotematowych, a także w niektórych żeńskich z mianownikiem na -0. Dziś występuje w zasadzie tylko w męskich i żeńskich z mianownikiem na -0, z tematem zakończonym na fonetycznie miękką.

Końcówka -y występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza twardotematowych. Do dziś przetrwała w zwrotach typu tymi czasy.

Końcówka -oma pochodząca z liczby podwójnej pojawiała się w męskich w XVI – XVII w.

[edytuj] Miejscownik

Końcówka -ach od dawna dominowała w żeńskich. Była też spotykana w męskich i nijakich, ale opanowała te rodzaje dopiero w XVI w.

Końcówka -´ech dominowała w staropolskim w męskich i nijakich: wilcech, syniech, skrzydlech, leciech. Ślady pozostały w nazwach krajów: Na Węgrzech.

Końcówka -och pojawiała się we wszystkich rodzajach w XIV – XVI w., zwłaszcza przy miękkotematowych i na k, g, ch, prawdopodobnie pod wpływem końcówek typu -owie, -ów, -om.

[edytuj] Wołacz

Wołacz liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

[edytuj] Deklinacja mieszana

Do deklinacji mieszanej należą formy typu poeta, mężczyzna, Jagiełło, Fredro, sędzia.

W staropolszczyźnie formy typu starosta, poeta odmieniały się we wszystkich przypadkach jak żeńskie. W XVI w. zadziałał czynnik znaczeniowy zmienił formy w liczbie mnogiej. Również C. l.m. typu mężczyznam.

Natomiast rzeczowniki typu Fredro do XVII w. przyjmowały w l.p. formy Fredra, Fredrowi, Fredrę itp.

Rzeczowniki typu sędzia < sądьja uzyskały już w XV w. przymiotnikowe formy DCB. l.p. Później obok narzędnika sędzią pojawiły się formy sędzim, sędziem. Zdarzał się też miejscownik sędziej.

[edytuj] Przymiotniki

Odmiana rzeczownikowa niemal zanikła (ale pełen).

Odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь dała początek odmianie przymiotnikowo-zaimkowej, różnej od rzeczownikowej: jego, tego białego słonia.

[edytuj] Zaimki rodzajowe

Twardotematowe upodobniły się do miękkotematowych.

těxъ > *ciech > tych jak ich

togo > *togo > tego jak jego

Pierwotną końcówką biernika l.p. r.ż. było -ę. Wyjątkiem była forma ją. POd wpływem przymiotników formą szerzyło się -ą, a współcześnie pozostało tylko tę. (W 1996 ? forma biernika tą została uznana za dopuszczalną w języku mówionym.)

[edytuj] Zaimki bezrodzajowe

Uległy niewielkim zmianom:

azъ > jazъ > jaz > ja

mene > *mienie > mnie

kogo > kogo (bez większych zmian fonetycznych)

čьso > czso > cso > co

Dawny dopełniacz čьso wyparty do biernika rozszerzył się na mianownik. Dawny biernik utrzymał się z przyimkami: w niwecz < vъ nivъčь, przecz < prěčь, zacz < začь.

[edytuj] Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały i odmieniają się jak przymiotniki, nie warto ich więc omawiać.

[edytuj] Jeden

Liczebnik jedinъ zachował odmianę zaimkowo-przymiotnikową.

[edytuj] Dwa – cztery

[edytuj] Pięć – dziesięć

[edytuj] Sto

Liczebniki uzyskały własną, dosyć niejednolitą odmianę, częściowo opartą na liczbie podwójnej.

[edytuj] Jedenaście – dziewiętnaście

[edytuj] Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Zastawienia stały się zrostami a potem złożeniami.

[edytuj] Liczebniki zbiorowe

Formy liczebników zbiorowych uległy kontaminacji (skrzyżowaniu).

D. r.m. dъvoj-a lub dъvoj-ego > dwoj(e)ga

[edytuj] Liczba podwójna

Zanikła, niekiedy końcówki zachowały się, np. oczy, uszy, rękoma (obok rękami). Również w gwarach i w przysłowiach: "mądrej głowie dość dwie słowie, lepszy wróbel w ręku niż gołąb na sęku.

[edytuj] Koniugacja

Zachowało się rozróżnienie czasu tematu teraźniejszego i przeszłego.

[edytuj] Bezokolicznik

W bezokoliczniku zanikło i (najwcześniej w końcówkach *-cy < -ci):

by-ti > *byci > być

nes-ti > *nieści > nieść

dvigną-ti > *dźwignęci > dźwignąć

[edytuj] Czas teraźniejszy

Uległ niewielkim zmianom, np.:

nes-ą > niosę

rek-ą > *rzekę > rzeczę, ale tłukę

rec-i > *rzec(y) > rzeknij ?, ale tłucz

nes-e-mъ > *niesiem > niesiemy

Wiele czasowników zmieniło formy czasu teraźniejszego:

żywię – żywiesz > żyję żyjesz

grzebę – grzebiesz > grzebię grzebiesz

kolę – kolesz > kłuję – kłujesz

porzę – porzesz > pruję – prujesz

rostę – rościesz > rosnę – rośniesz

kradę – kradziesz > kradnę – kradniesz

łupam – łupasz > łupię łupiesz

kłamam – kłamasz > kłamię – kłamiesz

Zamiast -ętъ w czasownikach atematycznych i tematach na -i- mamy jakby -jątъ:

dus-ętъ > *dusią(t) > duszą

dad-ętъ > *dadzią(t) > dadzą

[edytuj] Koniugacja -am, -asz

Na wzór czasowników atematycznych powstała koniugacja -am, -asz (śladowo -em, -esz):

gra-je-šь > *gra-je-sz > *gr-a:-sz > grasz

gra-je-tъ > *gra-je-0 > *gr-a:-0 > gra

gra-je-mъ > *gra-je-my > *gr-a:-my > gramy

gra-je-te > *gra-je-cie > *gr-a:-cie > gracie

Przez analogię do dam – dasz:

gra-ją > gra-j-ę (do XIV – XV w.) > gram

Ale regularnie (porównaj dadzą):

gra-ją-tъ > grają

[edytuj] Czasy przeszłe

Aoryst – czas przeszły dokonany, oznaczał czynność jednokrotną i dokonaną w przeszłosci. Pierwotnie tworzył sie zarówno od czasowników dokonanych jak i nieodkonanych. Z trzech aorystów: asygmatycznego, sygmatycznego I, sygmatycznego II w języku polskim ujanił się tylko sygmatyczny I. Tworzony od czasowników zakończonych w temacie bezokolicznika na samogłoskę.

Imperfekt – oznaczał czynność trwającą lub powtarzającą sę w przeszłosci. Był tworzony od czasowników niedokonanych.

Aoryst i imperfekt zlały się, a następnie zanikły. Końcówka aorystu zachowała pewną żywotność w gwarach: byłech, byłek (=byłem)

Czas przeszły złożony stał się prosty: bylъ jes-mь > jestem.

Czas zaprzeszły współcześnie zanika.

[edytuj] Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych zachowały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych wciąż tworzy się przez łączenie form typy będę i bezokolicznika lub imiesłowu przeszłego: będę chwalić lub będę chwalił.

[edytuj] Tryb warunkowy

Prasłowiańska forma trybu warunkowego ustąpiła miejsca aorystowi (staropolskie bych), który z kolei uległ wpływom końcówek czasu przeszłego.

[edytuj] Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny zaczął się odmieniać jak przymiotnik, pojawił się też imiesłów teraźniejszy przysłowny: gotujący, gotując.
• imiesłów czasu teraźniejszego bierny pozostawił ślady typu świadomy, rzekoma.
• imiesłów czasu przeszłego czynny I pozostał jako imiesłów przeszły przysłowny: ugotowawszy, kopnąwszy, obdarłszy.
• imiesłów czasu przeszłego czynny II stał się podstawą czasu przeszłego (gotowałem) i przyszłego złożonego (będę gotował), dla niektórych czasowników nieprzechodnich pozostał (zgniły, zmokły).
• imiesłów czasu przeszłego bierny pozostał żywotny: bity, poznana, wiedzione.

[edytuj] Liczba podwójna

Formy liczby podwójnej przetrwały do XIV – XV w., z pewnymi zmianami:

1. os. -vě > *-wie > -wa (pod wpływem l. podw. r.m.: dwa konja)

2. os. -ta > -ta

3. os. -te > *-cie > -ta (zrównanie z 2. os. dla odróżnienia od 2. os. l.p.)

W XVI w. zanikły w języku literackim. Zachowały się w licznych gwarach, ale ich znaczenie prawie zawsze jest równe liczbie mnogiej. Spotyka się też końcówkę 1. os. -ma ze skrzyżowania -wa i -my.

chodźwa, chodźma (=chodźmy)

Jedynie w okolicach Tarnobrzega istnieje opozycja niesiewa, nieśwa (l. podw.)||niesiemy, nieśmy (l.m.).

[edytuj] Źródła

• Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005

[edytuj] Zobacz też

• język staropolski
• Historia ortografii polskiej