Despotyzm oświecony
Z Wikipedii
Wyrażenie "oświecony despotyzm" (użyte po raz pierwszy, jak się wydaje, przez niemieckiego ekonomistę Wilhelma Roschera w 1847) jest błędne. Tak jak w XVIII w., tak i naszych czasach termin "despotyzm" przywołuje ideę władzy samowolnej, zmiennej, ciemiężącej; ideę, która oznacza działanie władców i ich współpracowników, chcących troszczyć się o dobro poddanych. Jednak połączenie obu tych określeń wydaje się z gruntu fałszywe.
Termin "oświecony" powszechnie kojarzony jest z oświeceniem i w odniesieniu do "despotyzmu" sugeruje relację przyczyna-skutek pomiędzy tym ważnym prądem intelektualnym a polityką reformy, prowadzoną przez niektórych monarchów XVIII-wiecznych, tak jakby podejmowane były one z zamiarem realizacji idei oświecenia lub nawet z intencją doprowadzenia do zrealizowania na polu politycznym wskazówek filozofów. Pomimo złożonej relacji między oświeceniem a reformami, pomiędzy królem a filozofami ten punkt widzenia nie może być zaakceptowany w uprawomocnieniu terminu "oświecony despotyzm".
Kwestia ta jeszcze bardziej się komplikuje, kiedy próbuje się ustalić periodyzację "oświeconego despotyzmu" w poszczególnych państwach. Naukowcy wyznaczyli różne daty. François Bluche zaproponował, by skoncentrować uwagę na okresie 1740-90, a popierał go Pierre Chaunu. Dla Leopolda Kriegera okres "oświeconego despotyzmu" przypada na połowę XVIII w., dla innych (jak Leo Gerhoy, Denis Richet lub John G. Gagliardo) jego początek wyznacza rok 1763 (koniec wojny siedmioletniej). Rene Remond mówi natomiast o całym wieku, lecz spieszy ze sprecyzowaniem, że "oświecony despotyzm" jest fenomenem należącym bardziej do drugiej połowy tego stulecia. Edmond Preclin i Victor-Lucien Tapié mówili o "oświeconym despotyzmie" w nawiązaniu do wewnętrznych wydarzeń państw europejskich od 1715 do 1789 r. Jednakże taka nazwa nie wpłynęła na wyjaśnienie stanu rzeczy, ponieważ autorzy dzielili władców na "oświeconych" i "nieoświeconych".
O Fryderyku Wilhelmie I, królu Prus, mówiono, że był despotą tout court, a jednak jego dzieło przygotowało grunt pod "oświecony despotyzm" wielkiego Fryderyka. Do kategorii "oświecony despota" zostały zakwalifikowane w rzeczywistości bardzo różne osoby. Niezaprzeczalnym faktem jest, że istniała pewna kontynuacja reform. To ona sugerowałaby przyjęcie rozciągniętej w czasie perspektywy. Zapobiegałaby niebezpieczeństwu wizji "katastroficznej", zmierzającej tylko do podkreślenia niespodziewanych pozostałości, lub "demiurgicznej" tezie, wyolbrzymiającej rolę wyjątkowej osobowiści (monarchów oraz ich współpracowników).
Patrząc z ogólnej perspektywy na wewnętrzne sprawy XVIII-wiecznych państw, próba przyklejenia za wszelką cenę etykietki "oświeconego despotyzmu" grozi powstaniem sztucznej antytezy pomiędzy "wcześniejszym" despotyzmem – ciemnym, a przynajmniej szarym, a "późniejszym" świecącym światłem.
Być może wydawałoby się bardziej korzystne pominąć kategorię "oświeconego despotyzmu" i dokładnie przestudiować reformy, które zostały wprowadzone lub projektowane przez cały XVIII w., bez wskazywania na ich efektywność oraz ustalić mniej lub bardziej gorące momenty dokonywanych zmian. Okres, o którym mowa, był właśnie świadkiem zintensyfikowania reform, poszerzenia ruchu reformatorskiego, pojawiania się na scenie politycznej władców oraz dalekowzrocznych statystów (Karol III wstąpił na tron w 1759 r., Katarzyna II w 1762, Stanisław August Poniatowski w 1764, Piotr Leopold został wielkim księciem Toskanii w 1765 r., Johann Friedrich Struensee objął władzę w Danii w 1771 r., król Szwecji Gustaw III wzmocnił prerogatywy korony w 1772 r.).
W latach 70. oświecenie rozprzestrzeniło się w całej Europie.
[edytuj] Bibliografia
- Historia Polski i Świata. T. 13.: Historia Powszechna. Wiek XVIII – wiek oświecenia. Mediasat Group S.A. dla Gazety Wyborczej, 2007, ss. 108 – 109. ISBN 978-84-9819-820-1.
