Dania w XVIII wieku
Z Wikipedii
- Królestwo Danii było rządzone zwykle bezpośrednio przez króla. Rada królewska i ministrowie mieli znaczenie drugorzędne, wybijali sie na pierwszy plan tylko za rządów słabych władców takich jak Chrystian VII Oldenburg (1766-1808), lub nie zainteresowanych polityką jak Fryderyk V Oldenburg (1746-1766). W wieku XVIII coraz większy wpływ na rządy zdobywał potężny ród Reventlow (min. Conrad von Reventlow). Innymi wielkimi rodami były pochodząca z Hanoweru rodzina Bernstorff , Von Plessen i meklemburska rodzina Moltke.
- Przynajmniej od roku 1667 panowała Dania była monarchia absolutną, wprowadził ja do niej król Fryderyk III Oldenburg , znosząc w roku 1660 elekcję władców i potwierdzając to w konstytucji królewskiej z 1667 roku.
- W tej epoce do Królestwa Danii należała również Norwegia (do 1814 roku, Islandia i Grenlandia. Dania posiadała również liczne, acz rozproszone kolonie: w Indiach (d XVII wieku);Serampore (Frederiksnagore)(od 1755); na Karaibach od roku 1671 wyspa St. Thomas; w Afryce: (wzdłuż złotego wybrzeża; Fort Frederiksborg (Kpompo), Fort Christiansborg, (od 1661) kupiony od Szwedów i Frederiksberg. również w Afryce zbudowali Fort Prinsensten w roku 1784 i Fort Augustaborg w 1787.
- W wieku XVIII największym wrogiem Danii wciąż pozostawała Szwecja.
Spis treści |
[edytuj] Dzieje polityczne
[edytuj] 1699-1730
.gif/100px-Christian_Siegfried_von_Plessen_(1646-1723).gif)
.jpg/100px-Christian_Ludvig_von_Plessen_(1676-1752).jpg)
- Fryderyk IV Oldenburg panujący w latach 1699-1730 był jednym z najzdolniejszych władców duńskich. Potrafił zapewnić semu krajowi prosperity i szacunek innych narodów, mimo przeciwności jakie spotkały jego stolicę. (Kopenhaga bardzo ucierpiała w wyniku plagi dżumy w 1711 roku i wielkiego pożaru w 1728).
- Na początku rządów Fryderyka IV ogromne wpływy miał kanclerz Conrad von Reventlow (kanclerz od 1699 do 1708 roku). Jego córka Anna Sophie von Reventlow została potem żoną króla. Wcześniej była jego metresą. Romans zaczął się gdy królowa Luiza Meklemburska (zm. 1721 jeszcze żyła.
- Król Nie słuchał pochlebców i kierował sie dobrem państwa. Sam osobiście nie zainteresowany żadną nauką, popierał jej rozwój i rozumiał jej znaczenie i potrzeby. Nastąpił również rozwój sztuki. Fryderyk odznaczał się również odwagą osobista i talentem wojskowym. Osobiście dowodził w bitwie pod Gadebusch w grudniu 1712 roku. Zwyciężył wówczas jego szwedzki nieprzyjaciel Karol XII, lecz było to w pewnym sensie zwycięstwo pyrrusowe.
- III wojna północna nie potoczyła sie szczęśliwie dla Danii, która pokonana już na samym jej początku, próbowała skorzystać z osłabienia Szwecji po klęsce Karola XII w bitwie pod Połtawą w roku 1709. Próba rewanżu na Szwedach skończyła się jednak fiaskiem (Bitwa morska w Zatoce Køge (1710) , Bitwa pod Helsingborgiem (1710) bitwa pod Gadebusch (1712). Bitwa pod Helsingborgiem była ostatnia w historii duńską próbą odzyskania Skanii.
- W roku 1723 stracony został za prorosyjski spisek Norweg Poul Juel.
- Pożar Kopenhagi w 1728 roku spowodował ogromne straty.
- W roku 1729 została rozwiązana (z powodu małych zysków z handlu) Duńska Kompania Wschodnioindyjska (istniejąca od 1616 roku) W roku 1732 odrodziła się pod nazwą Kompanii Azjatyckiej, jednak w roku 1772 straciła monopol na handel z Indiami. znacznie lepiej radziła sobie jej młodsza siostra Duńska Kompania Zachodnioindyjska.
- pod koniec panowania Fryderyka wpływy zyskała rodzina Von Plessen i trzej wywodzący się z niej ministrowie Christian Siegfried von Plessen i jego synowie Carl Adolph von Plessen (1678-1756) i Christian Ludvig von Plessen (1676-1752) .
[edytuj] 1730-1746
- W przeciwieństwie do lubiącego zabawę (na granicy libertynizmu) i sztukę ojca, Chrystian VI Oldenburg (panował od roku 1730 do 1746) był wielkim dewotem, oddanym pietyzmowi i sprawom duchowym. Kopenhaga stała się wówczas smutnym kontemplującym religijnie miastem. T
- za rządów króla Christiana nastąpił bezprecedensowy rozwój budownictwa, związany z potrzebami dworu. Również królowa patronowała tym "budowlanym przedsięwzięciom". Miedzy wzniesionymi przez nich budynkami znajdowały się: zamek Christiansborg (zbudowany w latach 1732-42, spłonął w 1794, po czym go przebudowano w stylu klasycystycznym), Pałac Hirschholm w północnej Zelandii, niemal całe miasto Hørsholm (budynki w mieście zostały stworzone w 1737-39, a następnie rozebrane w 1812) i Eremitage wybudowany 1734-36, który istnieje do dziś). Te bardzo kosztowne budynki dodały monarchii splendoru lecz opróżniły kasę państwowa. Szczęśliwie jednak były to czasy pokoju i spadku wydatków na potrzeby armii.
[edytuj] 1746-1766
- Kolejny władca Fryderyk V Oldenburg, król Danii i Norwegii w latach 1746 - 1766, zapamiętany został jako kobieciarz nie stroniący od trunków.
- Król zainteresowany był głównie rozszerzaniem haseł Oświecenia, założył Królewską Duńską Akademię Sztuk (Det Kongelige Danske Kunstakademi) w Kopenhadze, a władzę nad krajem oddał w ręce ministrów (gł. obcokrajowców A. Moltke i J. Bernstroffa).
- Adam Gottlob Moltke faworyt króla Fryderyka V, chwalił sie, że może tworzyć ministrów i ich obalać jak chce i kiedy chce. Do jego protegowanych należał najzdolniejszy duński minister stulecia Johann Hartwig Ernst von Bernstorff. Szczęśliwie obaj ci ministrowie nie nadużywali swojej pozycji i działali dla dobra Danii.
- Johann Hartwig Ernst von Bernstorff uchronił Danię od udziału w zniszczeniach, jakie niosła ze sobą wojna siedmioletnia. W roku 1762 odsunął tez zagrożenie ze strony Rosji i pretensji jakie wysuwał nowy car Piotr III Romanow.
[edytuj] 1766-1808
Chrystian VII Oldenburg (panował w latach 1766-1808) był kolejnym słabym władcą, którego dodatkowo nękała schizofrenia . W praktyce rządził jego doradca Detlev Reventlow. Niezwykłym i skandalicznym epizodem były rządy (1770-1771) królewskiego lekarza, Niemca z pochodzenia imieniem Johann Friedrich Struensee, który został kochankiem i powiernikiem królowej. Struensee jako przybysz i reformator był bardzo niepopularny wśród arystokracji dońskiej. Romans Niemca z królową oburzyła środowisko skupione wokół królowej-matki. W styczniu 1772 roku Struensee został aresztowany a w kwietniu ścięty. Tak samo skończył też jego współpracownik Enevold Brandt.
W roku 1773 ministrem spraw zagranicznych został kolejny zdolny przedstawiciel rodu Bernstorffów Andreas Peter Bernstorff. Generalnie jako MSZ popierał politykę pro-rosyjską jednak zdystansowaną. W ten sposób trzymał Szwecję w cuglach. Starał się również unikać zadrażnień z Wielką Brytanią. Miał już niestety wielu wrogów w ramach rządu. Gdy toczyła się amerykańska wojna rewolucyjna poparł politykę "zbrojnej neutralności". W roku 1780 osiągnął ogromny sukces polityczny wstępując do antybrytyjskiej Ligi Neutralności ze Szwecją i Rosją i jednocześnie gwarantując Danii bezpieczeństwo jej handlowych interesów, poprzez odpowiednią umowę z Wielką Brytanią. Głęboka niechęć Rosjan do tych posunięć posłużyła (choć okazało się, ze Rosjanie szybko przełknęli gorzka pigułkę duńskiej niezależności) rywalom ministra do zwolnienia go. W listopadzie 1780 Ove Høegh-Guldberg zdymisjonował Bernstorffa. W latach 1784-1797 Andreas Peter Bernstorff znów piastował stanowisko MSZ.
[edytuj] Historia społeczna
[edytuj] Demografia
- Dania pod koniec XVIII wieku liczyła (wraz z Norwegią) około 1 900 000 poddanych (wraz z Norwegią). Kopenhaga była największym z duńskich miast. Pożar Kopenhagi w 1728 roku pozbawił dachu nad głową 15 000 ludzi na 70 000 wszystkich ówczesnych mieszkańców Kopenhagi.
- pierwszy spis ludności przeprowadzono w 1769 roku. Według niego Dania liczyła 780 000 mieszkańców, w tym 70% byli to chłopi. Ziemie nalezała w 75 % do szlachty i mieszczan.
- Wspaniale rozbudowywana była Kopenhaga. Powstał wówczas kompleks pałacowy Amalienburg w nowej dzielnicy Frederiksstaden.
zobacz też: Demografia wieku XVIII
[edytuj] Religia
Za Chrystiana VI (1730-46) rozpowszechniła sie w kraju surowa wersja luteranizmu - pietyzm.
[edytuj] Armia
około roku 1727 dania dysponowała armią 30.000 żołnierzy. Żołnierze byli umundurowani na czerwono, tak jak żołnierze brytyjscy, sascy, hanowerscy i kilku innych państw protestanckich, mieli czerwone surduty i żółte, niebieskie lub czarne kamizelki (w zależności od rodzaju wojsk). Armia duńska był dość bitna i dobrze zorganizowana. Niektórzy królowie duńscy jak Chrystian IV czy Fryderyk IV osobiście nią dowodzili.
[edytuj] Flota
Dość potężna w stosunku do potencjału państwa flota duńska mocno ucierpiała w wyniku niepowodzenia jakim była Bitwa morska w Zatoce Køge (1710) (III wojna północna). W czasie wojen napoleońskich, w roku 1801, i powtórnie w roku 1807, brytyjska flota zaatakowała Kopenhagę. W bitwie o to miasto Dania straciła całą swą flotę i wyspę Helgoland. Brytyjska kontrola szlaków morskich spowodowała unicestwienie Duńskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
[edytuj] Czas wolny i sport
Kopenhaga była radosnym miastem nie stroniącym od rozrywek. Arystokraci duńscy byli zapalonymi myśliwymi. Pośród arystokratycznych rodów takich jak Reventlow, Bernstorff czy Moltke popularne było tez Grand Tour.
[edytuj] Gospodarka
Dania w przeciwieństwie do Szwecji nie miała wysoko rozwiniętego hutnictwa, podstawą gospodarki pozostawało wiec rolnictwo. Dania była zaangażowana w handel niewolnikami (Heinrich Carl von Schimmelmann). Liczne były fabryki cukru zatrudniające po ok. 300 robotników każda.
W Szleswiku popierano manufaktury koronczarskie. W latach pięćdziesiątych Norweg Johan Fredrik Classen (1725-1792) stworzył osiedle fabryczne Frederiksvaerk, w którym produkowano armaty i produkowano proch strzelniczy. W 1765 przedsiębiorstwo zatrudniało ok. 400 robotników. W 1775 założono manufakturę porcelany, która przetrwała do dziś.
Konsumpcja cukru świadczy o wzroście bogactwa Duńczyków i Norwegów w ciągu XVIII wieku. W 1750 roku jeden mieszkaniec konsumował średnio 100 g cukru rocznie, a w 1770 już 880 g! Andreas Peter Bernstorff przyznał przemysłowi 400. 000 talarów pomocy finansowej.
Wojna siedmioletnia (1756-1763), a potem wojna o niepodległość USA, wzmocniły handlową pozycję Danii. Udało się te zawrzeć korzystne układy z Trypolisem i Tunisem, dzięki czemu Dania obsługiwała handel śródziemnomorski zaangażowanej w wojnę W. Brytanii. W latach 1755-1770 przyniosło to Danii ok. 14.000.000 talarów zysku. Wzrósł także import (1763 - 1.665.000 talarów, w 1782 - 3.441.000). Szwankowało rolnictwo. jeszcze w 1780 roku nawożono grunty jedynie raz na 12 lat.
Chłopi płacili magnatom czynsz (landsilde) (ok. 20-25 %). Wielu chłopów było zagrodnikami (husmaend).
[edytuj] Germanica
W osiemnastowiecznej Danii tak jak już wcześniej w dziejach tego kraju ogromne wpływy mieli Niemcy: ród Bernstorff, Johann Friedrich Struensee, czy tacy przedsiębiorcy jak Heinrich Carl von Schimmelmann. Rodzina Reventlow również o niemieckich korzeniach był uważana za duńską. Przeciwko Niemcom w latach siedemdziesiątych wystąpił wspomniany już minister Ove Høegh-Guldberg.
[edytuj] Kultura
[edytuj] Literatura
Wiek XVIII był dobrym okresem dla rozwoju dunskiej literatury. Tworzył wówczas genialny dramaturg Ludvig Holberg, który wzorował sie na komediach, które w sym czasie pisali Molier i Carlo Goldoni. Holberg jest często nazywany ojcem literatury duńskiej. świetnym poetą był Ambrosius Stub.
[edytuj] Filozofia
- Fryderyk V Oldenburg był żywo zainteresowany promowaniem haseł Oświecenia, po jego śmierci w roku 1766 zrezygnowano z większości postulowanych przez niego i jego ministrów reform.
- Fundamentem duńskiego Oświecenia był pietyzm i odnowa religijna. Do pietystów-ludzi Oświecenia należeli min: Johannes Bartholomaeus Bluhme (1681-1753), Erik Pontoppidan (1698-1764) czy Hans Adolph Brorson (1694-1764).
- Dramaturg Ludvig Holberg próbował swych sił jako myśliciel polityczny, wzorując sie na powieściach jakie w irlandii tworzył Jonathan Swift.
- Wielu myślicieli zwłaszcza w ostatnich dekadach wieku ostro krytykowali stan duchowny. Duchownych - ludzi Oświecenia, którzy próbowali pogodzić stare z nowym jak biskup Zelandii Nicolai Balle(1744-1816) było niewielu.
[edytuj] Malarstwo
- Fryderyk V Oldenburg miłośnik sztuk założył w 1754 roku Królewską Duńską Akademię Sztuk (Det Kongelige Danske Kunstakademi) w Kopenhadze . Zdolnym malarzem duńskim tej epoki był Jens Juel'.
[edytuj] Prasa
- Czasopiśmiennictwo rozwijało sie już szybko w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku.
- W 1720 drukarz Joachim Wieland (1690-1730) zaczął wydawać "Nową gazetę o uczonych sprawach" (Nye Tidender om laerde Sager).
W 1744 roku Jørgen Riis (1717-1749) zaczął wydawać Den danske Spectator na wzór brytyjskiego the Spectator z lat 1711-1714, w którym mocno atakował feudalne stosunki. W latach 1757–1764 biskup Bergen Erik Pontoppidan wydawał czasopismo gospodarcze: Danmarks og Norges ökonomiske Magazin (8 tomów)
- W 1760 rktor cenionej szkoły w Sorø Jens Schelderup Sneeldorff zaczął wydawać "Widza Patriotycznego (Den patriotiske Tilskuer).
- Do ówczesnej prasy informacyjnej należał "Kopenhaski Duński Dziennik" - Köbenhavns danske Posttidener, (wydawca Ernst Henrik Berling 1708-1750)) zawierający informacje o pogodzie, przybyłych do Kopenhagi i o życiu dworskim.
[edytuj] Architektura
Architekturze najlepiej przysłużył się 'król-budowniczy" Chrystian VI Oldenburg (1730-1746).
[edytuj] Muzyka
Danię będącą wówczas jeszcze na marginesie zainteresowań europejskich artystów odwiedził ze swą operową trupą w roku 1721 niemiecki kompozytor z Hamburga Reinhard Kaiser, a w samej Danii tworzył znakomity kompozytor Dietrich Buxtehude (zm. 1707). Hymn Danii Kong Kristian pochodzi prawdopodobnie z ok. 1770 roku. Badania muzykologiczne wykluczyły jakoby muzykę skomponował Ditlev Ludvig Rogert, równie niepewne jest autorstwo słów przypisywane Johannowi Hartmanowi. Hymn, przyjęty w 1780 roku, jest jednym z najstarszych w świecie.
[edytuj] Nauka
- W roku 1710 zmarł znakomity Królewski Astronom Ole Rømer, który obliczył prędkość światła.
- Wiele odkryć dotyczących elektromagnetyzmu dokonał Hans Christian Ørsted
- Christian Ditlev Frederick, hrabia Reventlow zgłębiał tajniki gospodarcze, stając się w tej dziedzinie niekwestionowanym autorytetem.
[edytuj] zobacz też
[edytuj] bibliografia
- Władysław Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej 1500-1875, Warszawa 1982.
.svg/20px-Flag_of_Bavaria_(striped).svg.png){kind=small}
.png/20px-Wappen_Deutsches_Reich_-_Herzogtum_Braunschweig_(Kleines).png){kind=small}
.gif/20px-Flag_of_Hanover_(1692).gif){kind=small}
.gif/20px-Bandera_de_España(1701-1748).gif){kind=small}
.gif/20px-Flag_of_Prussia_(1701).gif){kind=small}
.svg/20px-Union_flag_1606_(Kings_Colors).svg.png){kind=small}
