Górale łąccy
Z Wikipedii
 |
Niektóre informacje zawarte w artykule wymagają weryfikacji. Zajrzyj na stronę dyskusji, by dowiedzieć się, jakie informacje budzą wątpliwości. |
Górale łąccy zamieszkują teren stykowy trzech rozległych pasm górskich: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego i Gorców. Zbiegają się tu również granice powiatów: limanowskiego i nowosądeckiego. Do regionu tego zaliczani ze względu na ubiór i gwarę.
Spis treści |
[edytuj] Zasięg terytorialny
1) Od północy wsie: Szczawa, Zalesie, Młyńczyska, Kicznia, Czarny Potok, Szczereż, Jazowsko, Kadcza.
2) Od zachodu: wieś Szczawa.
3) Od wschodu wsie: Kadcza i Gaboń.
4) Od południa wsie: Szczawa, Zasadne, Kamienica, Zabrzeż, Zarzecze, Brzyna, Obidza, Łazy Brzyńskie, Gaboń.
[edytuj] Granice naturalne
Granica ma swe uwarunkowania geograficzne. Długie ramię, odchodzące w kierunku wschodnim od najwyższego szczytu Beskidu Wyspowego - Mogielicy (1171 m.n.p.m), w którym wyróżniają sie wzniosłości Hali (913), Cichonia (929), Ostrej (928) i Jeżowej Wody (888) oraz również w tym samym kierunku ukształtowane stoki Modyni (1029), oddzielają wsie góralskie od lachowskich, położonych po północnej stronie.
Granica zachodnia pokrywa sie z zachodnimi obrzeżami Zalesia i Szczawy, ma swe oparcie w południowo-wschodnich stokach Mogielicy oraz masywach Jasienia (1012) i Myszycy (877), które poprzez przełęcz Przysłop (693) łączą sie z rosochatymi Gorcami. Od wyniosłości Gorca (1230) granica ta przebiera kierunek południowo-wschodni, trzymając się tak właśnie ułożonego grzbietu górskiego, w którym wyróżniają się wzniosłości Wierchu Lelonek (955), Zdżaru (866), Twarogi (845) i Koziarni (603); na północnych zboczach tych szczytów położone są najdalej na południe wysunięte przysiółki Szczawy, Zasadnego, Kamienicy i Zabrzeży.
Granica wschodnia ma swe oparcie w potężnym masywie Przehyby (1175), który schodząc ku dolinie Dunajca dwoma ramionami: zachodnim (Skałka - 1168, Przysłop - 892, Koziarz - 945, Sobel Tylmanowski - 811, Sobel Zarzecki - 730) i północnym (Wierch Przehyba - 1195) w sposób naturalny ogranicza wsie: Brzyna, Obidza i Gaboń.
[edytuj] Granice historyczne
Obszar górali łąckich należał w średniowieczu do dóbr Klarysek starosądeckich. Zaś starostwo czorsztyńskie (od południa graniczące) i barcickie ( graniczące do pd. - zach.) były zwartym kompleksem królewszczyzn. Granica półn. - zach. to historyczny styk latyfundium starosądeckiego z dobrami szlacheckimi, reprezentowanymi przez klucze ziemskie (wielkoporębski i dobrzański), należące do rodów magnatów czy posiadłości drobnej szlachty.
[edytuj] Gwara mieszkańców
Gwara mieszkańców okolic Łącka to gwara góralska. Bardzo podobna, a właściwie vhyba niczym nie różniąca się od Podhalańskiej.
- wymowa wygłosowej spółgłoski "ch" jako "k",
- wymowa spółgłoski "k" przed przedniojęzykowo-zębową "t" jako "f",
- słownictwo rodzime. Cechą charakterystyczną gwary podhalańskiej jest obecność w niej wielu wyrazów rodzimych, typowo podhalańskich. Są to m.in. takie wyrazy: ciupaga, wyzdajać (wymyślić, ułożyć, przygotować), złóbcoki (instrument podobny do skrzypiec), nomowiać (radzić komuś małżeństwo), kumoterki (ozdobne sanki), pytac (drużba weselny), bacówka (szałas pasterski w górach), bryndza (ser owczy), koliba (szałas), watra (ognisko pasterskie), zawaterniak (kłoda do podtrzymania ognia), dutki (pieniądze), dziedzina (wieś), moskol (placek z mąki owsianej), serdak (kożuszek barani bez rękawów), styrmać sie (wspinać się, wdrapywać) i wiele jeszcze innych wyrazów.
- grupa i + ł = ył .Taką realizację owej grupy spotyka się w gwarze najczęściej: p’yła (= piła), rob’yła (= robiła), nośyła (= nosiła), puotref’ył (= potrafił).
- podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "e" do "y"/"i",
- mazurzenie,
- podwyższenie artykulacyjne samogłoski "y" do "i" archaizm podhalański (obecnie w zaniku)
- akcent inicjalny
- końcówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego
- labializacja i dyftongizacja samogłoski nagłosowego i śródgłosowego "o"
- zachowana wymowa ó (głoska pomiędzy o/u)
- przejście "ę" w "om" oraz "ą" w "ón" (dzwięk pomiędzy "on" a "un"
Gwara ta jest bardzo często używana na co dzień przez mieszkańców (szczególnie tych starszych, młodzież już nie tak często używa).
[edytuj] Strój ludowy
[edytuj] Strój odświętny męski
Sukienne, białe, zdobione haftami (parzenicami) spodnie, zwane "sukniokomi"; koszula biała, wpuszczona do spodni, długa, zdobiona skromnymi haftami, spięta na piersiach metalową spinką; na nogach skórzane kierpce, których rzemyki ("nawłoki") okręcano na wysokości kostki nogawek portek. W zimie ubierano buty z cholewami ("kapce"); w lecie na koszule wkładana "siwą" kamizelkę, zdobioną haftami, w zimie - podobny w kroju kożuszek zdobiony "oprymą" i aplikacjami. Okryciem wierzchnim była najczęściej biała, czasem też brązowa gurmana (cucha), zdobiona kolorowymi haftami. Odzieniem zimowym był kożuch, dla bogatych obszerny sięgający do pół łydki, z szerokimi fałdami z tyłu; biedniejsi nosili kożuchy skromniejsze, bądź też zadowalali się gurmanami. Letnim okryciem głowy był czarny, filcowy kapelusz z okrągłą główką i szeroką kanią; zimowym okryciem - baranie czapy. Strój uzupełniał opasujący biodra szeroki pas skórzany. Ubiór na co dzień to zdarty już ubiór do święta.
[edytuj] Ubiór odświętny kobiecy
Koszula z płótna lnianego (lepsza) lub konopnego (gorsza) - biała , długa do kolan. Występowały też koszule krótkie, szyte z wiejskiego płótna lnianego. Fartuch ("falbaniorz") szyty z białego płótna lnianego wiejskiej roboty, dół wycinano w zęby i zdobiono ażurowym haftem, górą fartuchy były związywane w troki. Fartuch bardzo mocno krochmalono. Fartuchy zkładano na spódnice, które to początkowo miały kolor "siwy" i posiadały kółeczka, paseczki (białe); po I wojnie zastąpiono je czerwonymi, brązowymi, burymi, zielonymi, beżowymi w kwieciste wzory szytymi z lekkich (krasych) materiałów wełnianych, zwanych tybetem. Okrywające przody spódnic - zapaski - były szyte w formie prostokąta lub kwardratu z płótna, do tyłu "zapasywany" (wiązany) za pomocą troków. Szyto ją z lnianego lub konopnego płótna wiejskiej roboty. Spełniała jeszcze ważna funkcję - zbierano do niej owoce, strąki grochu, kłosy zboża, czy jaja z grzęd kurzych. Najbardziej charakterystyczny był gorset szyty z aksamitu, wyszywany blaszkami i paciorkami. Wizytkami zwano letnie, wyjściowe bluzki, ubierane przez mężatki. Szyto je z tego samego materiału co spódnice i sięgały poniżej pasa lub do bioder (krój wolny, przody zdobiły aplikacje, wokół szyi obiegał wąski kołnierzyk zakończony szpicem lub oszywką. Ubiorem wierzchnim na dni chłodniejsze były sukienne granatowe, zielone, rzadziej beżowe kaftany. Zaś na zimę ubierano proste sięgające do pasa bez rękawów i ozdób kożuszki szyte ze skór baranich, wyprawianych domowym sposobem. Na głowę ubierano czepiec lub chustę. Obuwie takie samo jak męskie. Dodatkiem do ubioru były czerwone korale. Ilość sznurów zależał do bgactwa gospodyni. Ubiór na co dzień to zdarty już ubiór świąteczny.
