Gmina Brzeźnica (powiat wadowicki)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dodania linków wewnętrznych. Jeśli możesz, dodaj je teraz.
Linki do innych haseł: hasło, hasłowy, hasłami zapisujemy jako [[hasło]], ''[[hasło]]wy'', '''[[hasło|hasłami]]'''.

Gmina Brzeźnica

Herb gminy

Rodzaj gminy

wójt

Bogusław Antos

Urząd gminy

34-114 Brzeźnica
17
Brzeźnica
tel. 33 879-20-29
faks 33 879-20-92

Powierzchnia

66,3 km²

Liczba sołectw

Populacja (2007)
• liczba ludności
• gęstość

9.621

Strefa numeracyjna

33 (do 2005)

Tablice rejestracyjne

KWA

Strona internetowa gminy

BIP gminy

Gmina Brzeźnica - gmina wiejska, położona na południe od rzeki Wisły, w odległości 35 km od Oświęcimia, 28 km od Krakowa i 25 km od Wadowic. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie bielskim.

Siedzibą gminy jest Brzeźnica

Na terenie 13 wsi gminy znajduje się 14 sołectw.

Brzeźnica, Bęczyn, Brzezinka, Chrząstowice, Kopytówka, Kossowa, Łączany, Marcyporęba, Bachorowice, Nowe Dwory, Paszkówka, Sosnowice, Tłuczań, Wyźrał.

[edytuj] Zmiany administracyjne

1 stycznia 2006 z gminy Brzeźnica wyłączono przysiółek Koło (ze wsi Chrząstowice) oraz przysiółek Sokółka (ze wsi Łączany), które weszły w skład gminy Czernichów ^[1].
1 stycznia 2007 z gminy Brzeźnica wyłączono wieś Półwieś, która weszła w skład gminy Spytkowice ^[2].

[edytuj] Położenie

Zasadnicza część gminy Brzeźnica leży w dolinie rzeki Wisła i jej niewielkich południowych dopływów, czyli niewielkich strumieni: Grabarz, Wilgoszcz, Brodawka i Sosnowianka. Nad wioskami i przysiółkami leżącymi w południowej części gminy wznoszą się łagodne wzniesienia Pogórza Wielickiego, które przekraczają 400 m n.p.m., a jest to m.in. Góra Draboż — 435 m n.p.m. (w paśmie Niedźwiedzia) i jest o najwyżej położony punkt gminy. Inne większe wzniesienia: Niedźwiedzia — 427 m n.p.m., Trawna Góra — 421 m n.p.m. i Jurczakowi 414 m n.p.m. Natomiast najniżej położone miejsca gminy (ok. 210 m n.p.m.) znajdują się w dolinie Wisły w sołectwie Brzeźnica — vis a vis Czernichowa. Administracyjnie gmina położona jest w zachodniej części województwa małopolskiego, a także w północno-wschodniej części powiatu wadowickiego. Od południa graniczy z miastami i gminami: Kalwaria Zebrzydowska i Wadowice, od zachodu z gminami: Tomice i Spytkowice, a od północy (przez Wisłę) z gminą Czernichów (pow. krakowski). Obok zwartej zabudowy, część sołectw posiada od jednego do kilku przysiółków, niektóre mogłyby stanowić samodzielne sołectwa. Niewielką część, bo ok. 13% obszaru gminy pokrywają lasy i użytki leśne. Grunty rolne stanowią prawie 50% powierzchni, łąki i pastwiska 12,5% oraz sady i ogrody ok. 2%. Pozostałe 22,5% to nieużytki, wody, drogi, place i tereny zabudowane. W lasach na południowych krańcach gminy dominuje drzewostan liściasty, m.in. buczyna karpacka, roślinność grądowa (grab, lipa, dąb, modrzew i jodła). Fragment lasu w pobliżu Tłuczani o nazwie „Burzynek” ma zostać przekształcony w rezerwat. Natomiast na terenach nizinnych (często podmokłych) spotyka się w tamtejszych gajach i zagajnikach głownie: wierzbę, topolę, olszę, osikę, brzozę, robinię (akację) lipę i jesion. Ponad 70% powierzchni gminy Brzeźnica zaliczana jest do gleb bardzo dobrych i dobrych (I, II I III klasa). Są to głównie: mady, gleby brunatne i lessy. Przez gminę biegnie droga nr 44 i linia kolejowa Kraków — Skawina — Zator — Oświęcim, a stacja kolejowa znajdują się w Brzeźnicy. Gmina liczy 9616 mieszkańców (dane z 30 grudnia 2005 roku) z tego 1244 osoby mieszkają w Brzeźnicy — stolicy gminy. Ale nie jest to najludniejsza wieś w gminie, gdyż więcej mieszkańców liczą Łączany — 1589 osób. Niewiele mniejsze od Brzeźnicy są: Sosnowice — 1097 mieszk., Tłuczań — 980 mieszk., Marcyporęba — 967 osób i Paszkówka — 863 mieszkańców. Pozostałe wioski liczą od 260 (Kopytówka) do 500 osób (Bęczyn). Na południe od gminy przebiega granica między Zachodnimi Krakowiakami a Lachami „od Wadowic”. Ta etnograficzna granica ma tylko umowne znaczenie, gdyż w ostatnim półwieczu większość dawnych cech: kultury materialnej, folkloru i gwary uległo prawie zupełnemu zatarciu.

[edytuj] Historia

Najwcześniejsze ślady osadnictwa w tym rejonie datowane są na okres wczesnego neolitu. Później zjawiły się na tych terenach rozmaite osiadłe ludy określane ogólnym mianem kultury łużyckiej (prawdopodobnie dominowały wśród nich ludy spokrewnione z Wenedami lub Dakami), zapuszczali się na te tereny koczowniczy Scytowie ze stepów ukraińskich. W tym narodowym tyglu swój udział zaznaczyli ludy germańskie i celtyckie (od IV w. p.n.e., do ok. IV wieku n.e.). Najazd Hunów doprowadził do wielkiej wędrówki ludów na tereny Cesarstwa Rzymskiego. Prawie bezludne tereny, opustoszałe, zrujnowane osady, opola i grodziska od końca VI-VII wieku zaczęli zasiedlać napływający ze wschodu — Słowianie, sojusznicy koczowniczych tureckich Awarów. Dla niektórych plemion (lub ich części), ziemie dzisiejszej Małopolski stanowiły tylko przystanek w ekspansji na Nizinę Panońską i dalej na Bałkany. Stałe osadnictwo słowiańskie nad górną Wisłą miało miejsce w wieku VI i VII. Prawdopodobnie była to część słowiańskiego plemienia określanego mianem Wiślan. Istnieją przesłanki, że początki niektórych osad gminy Brzeźnica sięgają czasów plemiennego Państwa Wiślan, czyli w wieków: VIII — X, ale nie ma na to jednoznacznych dowodów. Jedno jest pewne, że gdy kniaź Państwa Polan — Bolesław Chrobry (dopiero od 1025 roku — król), odbierał Czechom ich lenne ziemie, m.in. Śląsk i Kraj Wiślan, a miało to miejsce w latach 998-999, to był on stosunkowo nieźle zagospodarowany i zorganizowany. Ziemie te miały za sobą łącznie ponad wiekową przynależność do Państwa Wielkomorawskiego i Królestwa Czeskiego, a także co najmniej kilkudziesięcioletnie wpływy chrześcijańskie w obrządku słowiańskim. Wojska Bolesława Chrobrego całkowicie zniszczyły kilkadziesiąt grodów śląskich i wiślańskich. Dotychczasowe struktury śląskiej i wiślańskiej organizacji plemiennej zostały zniszczone, a następnie zastąpione administracją piastowską. Wiślańskie możnowładcze rody najprawdopodobniej unicestwione, przepędzone lub obrócone w niewolę. Ocalały tylko te, które w porę opowiedziały się po stronie Piastów. Niektóre grody i gródki wiślańskie zostały odbudowane, albo w pobliżu starych i zniszczonych wzniesiono nowe, np. nie odbudowano potężnych grodów w Stradowie i Naszczowicach, ale za to wzniesiono je w sąsiedniej Wiślicy lub Podegrodziu (przeniesionego na teren obecnego Starego Sącza). Podobny los spotkał wiślańskie grody i osady na Pogórzu Karpackim i Podbeskidziu. Badania archeologiczne z ostatniego wieku potwierdzają, że w Krakowie, Cieszynie, Wiślicy i Sandomierzu mogły istnieć przedpiastowskie świątynie chrześcijańskie. Gdy Bolesław Chrobry w roku 1000 ustanawiał na tronie krakowskim „swojego” biskupa, to kroniki wymieniają go jako trzeciego z kolei, gdyż przed nim było przynajmniej dwóch biskupów (najprawdopodobniej ołomunieckich). Jest pewne, że przynajmniej część mieszkańców Kraju Wiślan mogła już w końcu IX wieku przyjąć chrzest z rąk misjonarzy Państwa Wielkomorawskiego. Po upadku tego ostatniego, ziemie dawnego Państwa Wiślan zajęło Królestwo Czeskie i ono podjęło drugą akcję chrystianizacyjną (w roku 973 powstało biskupstwo w Ołomuńcu). Obrządek słowiański i łaciński mogły współegzystować nawet do czasu Wielkiej Schizmy, czyli do czwartej ćwierci XI wieku. Legenda mówiąca, że tereny te chrystianizował z inicjatywy Bolesława Chrobrego św. Wojciech Biskup Męczennik, nie znajduje potwierdzenia w źródłach, gdyż Małopolska raczej nie znajdowała się na jego misyjnej trasie. Najprawdopodobniej nie było takiej potrzeby, gdyż jak wspomniano wyżej, ludność tych terenów przyjęła chrzest przynajmniej kilkadziesiąt lat wcześniej. Chociaż w legendach zawsze tkwi źdźbło prawdy. Jedno jest pewne, że tereny wokół Brzeźnicy porastały lasy, a jakimś lokalnym ośrodkiem władzy, któremu podlegały osady z rejonu Brzeźnicy, mógł być gródek na wzgórzu Podlesie w Marcyporębie. Do dnia dzisiejszego zachowały się po nim ślady. Jednak najnowsze badania archeologiczne wykazują, iż zbudowano go w XIII wieku. Zachowały się również ślady wczesnośredniowiecznego grodziska na górze Żar w pobliżu Kalwarii Zbrzydowskiej. Prawdopodobnie obydwa grodziska wiążą się w jakiś sposób z pobytem na tych terenach protoplastów rodu Radwanitów, którzy mieli przybyć tu z Mazowsza wraz z Konradem Mazowieckim w 1 poł. XIII wieku.. Należy pamiętać, że były to tereny pogranicza krakowsko-śląskiego i dodatkowo krzyżowały się tu drogi z zachodu na wschód biegnące dnem doliny Wisły oraz szlak z południa na północ biegnący doliną Skawy i Skawinki. W ich pobliżu od 1 ćwierci XI do końca XIII wieku wzniesiono dziesiątki strażnic, które nosiły miana: „czartaków”, „widów”, „patryi”, także „wyźrałów”. Podobnie jak na sąsiednich terenach, w ich pobliżu tworzyły się większe osiedla ludzkie. Należy więc cofnąć do czasów po roku 1138 (testament i śmierć Bolesława Krzywoustego) tereny, na których leży obecna gmina Brzeźnica znajdowały się w dzielnicy krakowskiej. Po roku 1178 książę sandomierski i krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy przekazał księciu opolskiemu i raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu zachodnią część dzielnicy krakowskiej z grodami: Cieszyn, Oświęcim, Bytom, Zator, Siewierz i Pszczyna. Tereny dzisiejszej gminy Brzeźnica znalazły się w darowiźnie na rzecz wspomnianego księcia. Pisana historia terenów wokół obecnej Brzeźnicy sięga 1229 roku, kiedy to po raz pierwszy w dokumencie papieskim wymieniona jest wieś Łączany, które w roku 1284 nadał benedyktynom z klasztoru tynieckiego, książę oświęcimski — Władysław. Po raz pierwszy w roku 1283 wzmiankowana jest Półwieś, którą ostatecznie w roku 1324 sprzedał Cystersom mogilskim Mikołaj Byczko herbu Radwan. W kolejnym dokumencie wystawionym tym razem przez księcia Bolesława Wstydliwego dla Radwanitów, i datowanym na 1274 rok wzmiankowana miejscowość Trebol, która jednym mianem określała rozległy zalesiony teren, ze wszystkimi znajdującymi się tam rozproszonymi osadami. Świadczy to, że osady te nie były zorganizowane nawet na zasadach prawa polskiego. Oficjalnie przekazane Radwanitom przez księcia Bolesława Wstydliwego rozległe włości, tworzyły tzw. „korytarz Radwański”. Były to tereny rozciągające się od Wisły na wysokości Czernichowa, aż po wspomniane góry Żar i Lanckorona, u podnóża których istniała wieś Brody, najdalej na południe wysunięta miejscowość należąca do Radwanitów. Z czasem w „korytarzu Radwańskim” powstawały kolejne wioski, a wśród nich również Brzeźnica i Marcyporęba. Wzmiankowana w trzynastowiecznych źródłach osada Trebol przetrwała do czasów współczesnych w postaci przysiółka wsi Wielkie Drogi o nazwie Trzebol. W roku 1282 książę opolski Władysław I Opolski podzielił swoje księstwo między synów. Po jego śmierci w roku 1289 powstało księstwo cieszyńskie (z Oświęcimiem), którego władcą został Mieszko, syn wspomnianego Władysława I. W roku 1291 Mieszko uznał się za lennika króla czeskiego. Po śmierci Mieszka w roku 1316 synowie: Kazimierz i Władysław podzielili się tym niewielkim księstwem, Kazimierz wziął Cieszyn, a Władysław — Oświęcim. W odróżnieniu od Mieszka, Władysław nie złożył ze swojego księstwa hołdu królowi czeskiemu. Zrobił to dopiero jedenaście lat później jego syn Jan I Scholastyk. Miało to miejsce w roku 1327, kiedy to złożył hołd królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Natenczas na opisywanych obszarach ze śródleśnych osad funkcjonowały współcześnie istniejące wioski oraz zorganizowane parafie. Wioski organizowane były zgodnie z prawem niemieckim, na które przenosili je ówcześni właściciele tych terenów, czyli kolejni książęta oświęcimscy, ale inicjatorami było, albo miejscowe rycerstwo pieczętujące się herbem Radwan, albo opaci klasztorów, głownie benedyktyńskiego w Tyńcu lub cysterskiego w Mogile. W roku 1335 przedstawiciel Radwanitów — Marek, przeniósł na prawo niemieckie osadę leżącą u podnóża swojego gródka. W osadzie tej najprawdopodobniej od końca XII wieku znajdował się jakiś drewniany kościółek (świadczy o tym jego wezwanie — św. Marcina), który został podniesiony do rangi kościoła parafialnego. Ponieważ wieś wytyczono na świeżo wykarczowanych terenach — porębie, nazwano ją na cześć fundatora — Markową Porębą. W ciągu następnych dziesięcioleci kolejni Radwanici przenosili na prawo niemieckie sąsiednie miejscowości (niewielkie śródleśne osady), i tak: w roku 1353 po raz pierwszy wzmiankowana jest wieś Tłuczań oraz funkcjonujący w niej kościół parafialny i w tym samym roku Kossowa; w roku 1377 — Brzeźnica, która była punktem poboru cła najpierw na rzecz skarbu księstwa oświęcimskiego, a później zatorskiego; w roku 1381 — Brzezinka, Paszkówka i Chrząstowice; w 1386 — Bęczyn, a w 1389 — Kopytówka. Najpóźniej w źródłach pojawiła się wieś Sosnowice będąca własnością Strzałów. W roku 1405 na Janie IV skończyła się opolska linia piastowskich książąt oświęcimskich. W 1414 roku tron objął Kazimierz — przedstawiciel innej linii, ale również piastowskiej. Książę oświęcimski Kazimierz zmarł w 1434 roku, pozostawiając trzech synów: Wacława, Przemysława i Jana (Janusz). Okazali się książętami (rycerzami) — rabusiami, których król polski Władysław Warneńczyk zmusił do podpisania oświadczenia, że skończą z tym procederem. Należy pamiętać, że był to szczytowy okres husytyzmu i wielkich niepokojów. Wszędzie wałęsały się nieopłacone oddziały wojsk husyckich. W roku 1440 za cichym przyzwoleniem panów polskich, Dersław z Rytwian herbu Jastrzębiec napadł na Zator i zdobył go, a następnie przekazał... królowi polskiemu Władysławowi Warneńczykowi. Król jednak zwrócił Zator księciu Wacławowi, ale pod warunkiem zburzenia murów obronnych miasta oraz oddania zamku Barwałd żupnikowi Mikołajowi Serafinowi oraz złożenie mu hołdu lennego. W roku 1445 pełnoletni już książęta podzielili księstwo na trzy części. Wacław został pierwszym księciem zatorskim, Przemysław pierwszym księciem toszeckim, a Janusz został kolejnym księciem oświęcimskim. „Wykrojone” księstwo zatorskie miało 673 km2. W skład tego księstwa wchodziła Brzeźnica. Zamek Barwałd oraz kilka wiosek barwałdzkie wyłączono wcześniej z księstwa oświęcimskiego i utworzono królewskie starostwo barwałdzkie. Starostwo to tworzyło enklawę w obrębie wspomnianego księstwa. W roku 1471 starostwo to, jako tenutę otrzymali Komorowscy. W odróżnieniu od swojego brata Janusza (Jana IV), książę Wacław I utrzymywał dobre stosunki z królem Kazimierzem Jagiellończykiem i dobrowolnie złożył mu w roku 1456 hołd. Wacław I zmarł w roku 1468 i księstwo zatorskie (w tym zamek) zostało podzielone na dwie części, wschodnia część, na prawym brzegu Skawy przypadło Kazimierzowi i Wacławowi II, a zachodnia część na lewym brzegu Skawy (wraz z Wadowicami) przypadły Januszowi V i Władysławowi. Do roku 1495 zmarli bracia: Kazimierz, Władysław i Wacław II, a ostatni pozostały przy życiu książę zatorski Janusz V w 1494 roku sprzedał księstwo królowi Janowi Olbrachtowi. W zamian, Janusz V dożywotnio zachował swój tytuł książęcy. Popadł jednak w spór z kasztelanem Wawrzyńcem Myszkowskim z Przeciszowa i Spytkowic o młyn i w takcie bijatyki został przez niego zabity w roku 1513. W tym też roku przyłączono księstwo oświęcimskie i zatorskie do Królestwa Polskiego. Wcześniej jednak, bo w roku 1477 zamek w Barwałdzie wpadł w ręce buntowników, którzy chcieli przekazać go oddziałom króla węgierskiego Macieja Korwina, zanim do tego doszło został on zdobyty przez wojska króla Kazimierza Jagiellończyka i z jego rozkazu zburzony. Wracając do sytuacji własnościowej na ziemi brzeźnickiej, to należy odnotować tam zjawisko stopniowego zaniku w tzw. korytarzu Radwanickim na przełomie XV i XVI wieku marcyporębskiej linii Radwanitów. W ich miejsce wchodzą rody z okolicznych miejscowości: Palczewskich, Frydrychowskich, Brandysów, Porębskich i Witkowskich. Z pewnością do tej sytuacji przyczyniło się ważne wydarzenie. Otóż w roku 1497 Filip Burkart herbu Radwan, dziedzic dóbr w Marcyporęby, Bęczyna, Brzezinki oraz Kopytówki odmówił udziału w wojennej wyprawie mołdawskiej organizowanej przez króla Jana Olbrachta. Skutkiem tego było odebranie mu przez króla wymienionych dóbr, które władca ten przejął je, a następnie przekazał w dzierżawę niejakiemu Mikołajowi Cikowskiemu, również herbu Radwan. Przez następne kilkadziesiąt lat dobra te (lub ich części) przechodziły z rąk do rąk, m.in. w części trafiły do dzierżawców królewskich dóbr w Porębie Żegoty — Porębskich. Część przejęli Palczowscy (m.in. wraz z częścią Brzeźnicy), część Witkowscy, część Strzałowie z pobliskich Sosnowic. Właśnie z Palczewskimi i Witkowskimi związany jest na ziemi brzeźnickiej okres reformacji. Kiedy to znaczna część miejscowej i wpływowej szlachty staje się wyznawcami luteranizmu, kalwinizmu i arianizmu. Wśród nich wiódł prym sędzia zatorski — Zygmunt Palczowski, który wraz ze swoimi krewnymi: Piotrem, Michałem i Stanisławem Palczowskimi oraz Krzysztofem Witkowskim, a także grupą wyznawców, przemianowali na zbory kalwińskie lub luterańskie, większość kościołów w księstwach oświęcimskim i zatorskim. Wydarzenia te miały miejsce w latach 1550–1615. Taki też los spotkał kościół w: Marcyporębie, Pobiedrze i Tłuczani. Po ponownej konsekracji, kościoły przywrócono katolikom do końca 1 ćwierci XVII wieku. Sprofanowane kościoły konsekrowano pod innymi wezwaniami. Kościół w Pobiedrze, który nosił wcześniej wezwanie Wszystkich Świętych, rekonsekrowano pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, a kościół w Tłuczani z wezwania św. Andrzeja Apostoła, przemianowano na: Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. W roku 1564 księstwo oświęcimskie i zatorskie ostatecznie połączono, zlikwidowano ich odrębność i utworzono z nich powiat śląski, który stał się częścią woj. krakowskiego. W okresie od 1445 r. do 1564 r. prawie wszystkie wioski (poza Sosnowicami) obecnej gminy wchodziły w skład księstwa zatorskiego, następnie (do 1772 r.) należały do powiatu śląskiego z siedzibą władz w Oświęcimiu. Dalsze lata przynoszą przynależność do powiatów w Zatorze i w Kętach oraz cyrkułu w Myślenicach. Zaborca austriacki włączył je również do diecezji rzymsko-katolickiej w Tarnowie. Od 1819 r. tereny obecnej gminy Brzeźnica pozostają w granicach cyrkułu wadowickiego, a od 1867 r. do chwili obecnej w obrębie powiatu wadowickiego (z przerwami w latach 1939–45 i 1975–1999). W 1973 r. w miejsce gromad: Marcyporęba i Brzeźnica utworzono Gminę Brzeźnica.

Badając dzieje ziemi brzeźnickiej, okazuje się, że do naszych czasów zachowały się bardzo skąpe i fragmentaryczne materiały źródłowe. Niewiele o tych ziemiach pisał Jan Długosz, gdyż zapiski w Liber Beneficiorum są bardzo lakoniczne, a o niektórych wioskach zupełnie nie wspomina. Nie zachowały się (lub ich nie przeprowadzono) lustracje i rejestry dóbr z lat 1629, 1680, 1714 i 1764. Wyjątkowo mizerne są akta sądowe od XV do XVIII wieku, które dotyczyły wiosek obecnej gminy Brzeźnica. Większość materiału źródłowego przepadła w zawierusze dziejów.