Gwara kielecka
Z Wikipedii
Gwara kielecka - (gwara sandomierska, gwara świętokrzyska,) zbiór gwar języka polskiego, dialektu małopolskiego charakterystycznych dla mieszkańców ziemi sandomierskiej. Można wyróżnić spośród zbioru gwar, gwary:
[edytuj] Charaktersytyka
- mazurzenie czyli wymowa głosek sz, ż (nie rz), cz, dź jako s, z, c, dz: syja, zyto, scotka, copka, cysty, drozdze.
- udźwięczenie międzywyrazowe przed samogłoskami i spółgłoskami r, l, ł, m, n, ń: ptoseg mały, wlazł koteg na płoteg i mruga, koż malin, brad ogrodnika, grzyb ogromny
- częściowe przejście końcowe -ch w -k: niek, ik, dwók
- zanik rezonansu samogłosek nosowych ę, ą: sceście, gesi, bede, zob, wstozka, rzucajo, ksiozka
- ginąca przestawka w grupach śr-, źr-: rsioda, rsiedni, rźódło, rziebie
- wymowa niektórych samogłosek w nagłosie wiąże się z nadaniem im protezy, tzn. że są one poprzedzane spółgłoskami
- labializacja czyli poprzedzenie samogłosek o i u spółgłoską ł: łosa, łodejdź, łun, łucho, łusłuchoł, płole, młost, kłoza
- prejotacja czyli poprzedzenie samogłosek i, a, e spółgłoską j: jidzie, iigła, Jantuni, Jagna, Jewa
- przydech czyli poprzedzanie samogłoski a spółgłoska h: Hameryka, harak
- odpowiednikami samogłosek: a, o, e są - ze względu na ich ścieśniającą wymowę samogłoski o, u, i bądź y, a->o, o->u, e->i, e->y: corny ptok loto, chłopok, słuma spoluno, zniszczuny dum, un, kuń, bidna kobita, jesiń, dziń, brzyg rzyki, syr i chlib
- samogłoski i,y przd spółgłoskami półotwartymi: m, n, ń, r, l, ł ulegają rozszerzeniu artykulacyjnemu e: z temi naszemi, chłopakami, gościeniec, derechtór, fieranka, umoceła sięm pieli, bieli się, kobeła, beła
- podwajanie s i ś: bosso, z lassu, wiścieć, w leśsie, a także odpodobnienie tych głosek: bosco, w leście, powieścieła, wiescok
- formy typu: grzebę, skubę, złapę, kopę, drapę, rąbę, kłamę zamiast grzebię, skubię, złapię, kopię, drapię, rąbię, kłamię
- końcówka Dopełniacza liczby mnogiej - ów, właściwa rzeczownikom męskim: kotów, panów, ołówków, może występować w Dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego: łyżków, desków, babków i nijakiego: skrzydełków, wiadrów, łoknów
- zastąpienie w bezokoliczniku -eć przez ić bądź -yć: widzić, cierpić, wyjrzyć, leżyć
- formy rodzaju męskoosobowego zastąpione niemęskoosobowymi: te nasze chłopy uciekały, Niemce zabijały ludzi we wojne, górniki strajkowały
- w I osobie, liczby mnogiej czasu teraźniejszego czy przeszłego zachowuje się czasami dawna końcówka -wa: idziewa, dajewa, chodziliwa podobnie w formach trybu rozkazującego: bierzwa, choćwa. Natomiast w formach czaswonikowych II osoby liczby mnogiej czasu przeszłego i teraźniejszego występuje dawna końcówka -ta: chodziliśta, byliśta, robita, dajeta podobnie jak w trybie rozkazującym: bierzta, dejta, chodźta
- użycie form liczby mnogiej grzecznościowej, będących wyrazem szacunku dla osób starszych: mamusia nagotowali klusek, tata żyli osiemdziesiąt lot, babciu, połóżcie się tam wygodnie, a nie bedziecie w kucki spać. Mieszkańcy wsi mówienie per "wy" określają jako "mówienie na dwoje", "dwojenie" lub "wycie".
- użycie przyimka bez zamiast przez: bez las, bez lato, bez cało zime, ide bez droge przez copki
[edytuj] Źródła
- Grażyna Okła, Mała Ojczyzna Świętokrzyskie, Dziedzictwo Kulurowe, Stanisław Cygan Gwara Kielecka, Kielce 2002
