Jan Švankmajer
Z Wikipedii
Jan Švankmajer (urodzony 4 września 1934 w Pradze) - czeski rzeźbiarz, poeta, eseista, reżyser filmowy, jeden z najbardziej uznanych twórców animacji poklatkowych. Do inspiracji dziełami Jana Švankmajera chętnie przyznawali się tacy artyści jak Tim Burton, Terry Gilliam czy bracia Quay.
W 2006 r. film Švankmajera Szaleni (Šílení), czerpiący z legendy Marquisa de Sade'a i atmosfery opowiadań Edgara Allana Poe, został zaprezentowany na XXII Warszawskim Międzynarodowym Festiwalu Filmowym.
Jego żoną była Eva Švankmajerová, słynna malarka i pisarka; zajmowała się również ceramiką. Współpracowała z męzem przy wielu jego filmach, m. in. Fauście i Alicji.
Spis treści |
[edytuj] Biografia
Jan Švankmajer urodził się w Pradze jako syn krawcowej i wykonawcy witryn sklepowych. W latach 1950-54 studiuje na wydziale Sztuki Stosowanej w Pradze gdzie po raz pierwszy styka się z surrealizmem. Kontynuował naukę w Wyższej Szkole Rzemiosł Artystycznych gdzie studiował scenografię teatralną, potem przerzucił się na wydział lalkarstwa w Akademii Sztuk Dramatycznych (DAMU). W pierwszych latach po studiach pracował w teatrach lalkowych. Zaczynał od prowincjonalnego Liberca, ale już na początku lat 60. założył legendarny dziś zespół Teatr Masek w ramach praskiego Teatru Semafor. Po konflikcie z dyrekcją, Švankmajer i jego współpracownicy związali się Teatrem Laterna Magika.
W 1967 roku poświecił Rudolfowi II,który był znawcą i pasjonatem alchemii i okultyzmu, a stolicę Czech zmienił w XVI wieku w europejskie centrum nauk tajemnych, film "Historia naturae". W wielu innych animacjach dawał wyraz fascynacji twórczością nadwornego malarza cesarza-alchemika, Giuseppe Archimbolda. Czasem, jak w słynnych "Możliwościach dialogu", składał otwarcie hołd włoskiemu malarzowi. W innych filmach te odwołania nie były aż tak bezpośrednie.
Pod koniec lat 60. Švankmajer zaczął coraz głębiej wchodzić w surrealizm. W Pradze od lat 30. XX wieku działała silna grupa surrealistyczna zasilana przez kolejne pokolenia artystów. Należała do niej również jego żona Eva, ceniona malarka, a przy okazji współpracowniczka męża. Sam artysta dołączył oficjalnie do Czeskiej Grupy Surrealistycznej po rozmowie z jej głównym teoretykiem Vratislawem Effenbergerem na początku lat 70., choć animacje w surrealistycznym duchu robił już kilka lat wcześniej.
Po 1968 w Czechach nastał jednak zły czas dla fantastów. Krótkometrażówki Švankmajera coraz częściej trafiły na półki, a w pierwszej połowie lat 70. praktycznie stracił możliwość kręcenia autorskich filmów. Przez niemal dekadę dorabiał realizując animowane czołówki do obrazów innych reżyserów (m.in. do kultowego "Wampira z Ferratu").Za czasów komunizmu tworzył również książki, oczywiście ręcznie robione w kilku egzemplarzach, bo żadne czeskie wydawnictwo nie ośmieliło się ich wówczas opublikować.
Švankmajerowi pozwolono wrócić do kina pod koniec lat 70., ale pod warunkiem że będzie się ograniczać do ekranizowania klasyki literatury. Animator nie miał z tym problemu, robił filmy na podstawie swoich ulubieńców. Według Allana Edgara Poe nakręcił "Zagładę domu Usherów" oraz "Studnię i wahadło", na podstawie Horacego Walpole'a zrobił "Zamek w Otranto". Do ukochanego Lewisa Carrolla po raz pierwszy sięgnął już w 1971 roku w filmie Jabberwocky. Do zwichrowanego carrollowskiego świata powrócił w 1985 roku kręcąc "Neco z Alenky", swoją autorską interpretację "Alicji w Krainie Czarów".
W roku 1972 ożywione ryciny malarza przeplatają się z kadrami z życia codziennego Czechów w "Leonarduv denik", co prowadzi do zakazu kręcenia przez niego filmów przez 7 lat. Kilka lat później rozpoczyna serie eksperymentów dotykowych, które będą maiły wpływ na jego późniejszą twórczość jak i całą filozofie artystyczna.
W 1975 drukuje esej "Przyszłość należy do maszyn masturbacyjnych" we francuskiej antologii Vincenta Bounoure'a "La civilisation surrealiste", a pomysły zamieszczone w artykule zosaną rozwinięte w filmie "Spiklenci slasti" nakręconego dwadzieścia lat później.
Wraz żoną pod pseudonimem J.E i E.J. Kostelec tworzyli serie ceramik oraz kolaży dotykowych, obrazów i portretów kolegów z grupy. Kupują także nieopodal granicy niemieckiej zamek w Horni Stankov i zmieniają go w surrealistyczną "komorę sztuki".
"Moznosti dialogu" to krótkometrażowy film, za który Švankmajer otrzymał kilka międzynarodowych nagród. W Czechosłowacji natomiast znalazł się na czarnej liście i był pokazywany na posiedzeniach komisji ideologicznej Centralnego Komitetu Czechosłowackiej Partii Komunistycznej, jako przykład filmu jakiego nie należy dopuszczać do realizacji.
Pierwszym jego filmem długometrażowym dystrybuowanym za granicą jest "Neco z Alenky", który ma premierę na berlińskim festiwalu filmowym i pokazywany jest w Stanach Zjednoczonych.
Na zlecenie MTV kręci teledysk "Jiny druh lasky" ("Another Kind of Love")do piosenki Hugh'a Cornwella, byłego wokalisty zespołu Stranglers. Rok później, w 1989 roku kręci także dla MTV "Zamilované maso" oraz "Tma-Světio-Tma", dzieki którym zdobywa międzynarodowe nagrody.
W 1990 roku powstaje "Konec stalinismu v Čechách", jedyny jego jawnie polityczny film. W tym samym roku "Možnoski dialogu" zdobywa nagrodę na festiwalu Annency Film Festival i zostaje uznany za najlepszy film w dziejach tego festiwalu.
Trzy lata później kręci "Lekce Faust" na podstawie "Tragicznych dziejów doktora Fausta" Christophera Marlone'a oraz "Fausta" Goethego. Przedłóżajacy się plan zdjęciowy obfitował w wiele tajemniczych wydarzeń min. dwie próby samobójcze.
W 1997 roku Svankmajer otrzymuje nagodę "Persisten of Vision" ("Trwałość Wizji") na festiwalu filmowym w San Francisco.
[edytuj] Švankmajer twórca
W pracy artysty dopatrywano się podobieństw do Borowczyka. "Podobieństwa między nami są powierzchowne"- odparł. "Borowczyk jest egzystencjalistą, ja jestem surrealistą".[1] Krytycy zarzucają mu, jak na ortodoksyjnego surrealistę, zbytnią skłonność do makabry. Reżyser twierdzi, że jest surrealista wojującym a dzisiejsze czasy zmuszają do przyjęcia postawy agresywnej. Humor i mistyfikacja stanowią lepszą broń przeciw panującym, takze w postkomunistycznym świecie, ideom siły-twierdzi reżyser.[2] Toteż często jego filmy są koszmarami jak "Ogród" ("Zaharda", 1968 rok), "Wahadło, szyb i nadzieja" ("Kyvadlo, jáma a naděje", 1983 rok).
Widzi w technice substytut magii. Ale techniki nie fetyszyzuje. Jego filmy są w gruncie rzeczy robione w nonszalancki, specyficzny sposób, animacja jest pośpieszna i migotliwa. Filmy Švankmajera zaskakują niebywałą różnorodnością użytych materiałów z których budowany jest autonomiczny, mroczny, groteskowy i zabawny świat. Švankmajer używa do swoich filmów ceramikę, glinę, pożywienie, ziemię, śmieci, drewno. Równie bogata, podobnie jak środki wyrazu, wydaje się być tematyka do której nawiązuje. Oprócz penetracji mrocznych stanów podświadomości, odwoływania się do tematów tabu, lęków, obsesji związanych ze śmiercią, rozkładem, autor sięga do tematów historycznych ("The death of stalinizm in bohemia")oraz dokumentuje miejsca ("Ossuary"). Pomimo dotykania często ciężkich tematów Švankmajer robi filmy z doskonałym wyczuciem humoru, przeraża oraz bawi jednocześnie.
[edytuj] Filmografia
[edytuj] Scenariusz
- 2005: Szaleni (Šílení)
- 2000: Mały Otik (Otesánek)
- 1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)
- 1994: Faust
- 1992: Jídlo
- 1990: Konec stalinismu v Čechách
- 1989: Ciemność, światło, ciemność (Tma/Svetlo/Tma)
- 1989: Flora
- 1989: Meat Love
- 1988: Męskie gry (Muzné hry)
- 1988: Coś z Alicji (Něco z Alenky)
- 1988: Another Kind of Love
- 1983: Do piwnicy (Do pivnice)
- 1983: Wahadło, studnia i nadzieja (Kyvadlo, jáma a naděje)
- 1982: Wymiar dialogu (Moznosti dialogu)
- 1981: Zánik domu Usheru
- 1977: Otrantský zámek
- 1972: Leonarduv denik
- 1971: Zvahlav aneb Saticky Slameného Huberta
- 1970: Don Šajn
- 1970: Kaplica czaszek (Kostnice)
- 1969: Cichy tydzień w domu (Tichý týden v domě)
- 1968: Ogród (Zahrada)
- 1968: Picknick mit Weissmann
- 1968: Mieszkanie (Byt)
- 1967: Historia natury (Historia Naturae, Suita)
- 1966: Et Cetera
- 1966: Trumniarnia (Rakvičkárna)
- 1965: Hra s kameny
- 1965: Johann Sebastian Bach: Fantasia G-moll
- 1964: Poslední trik pana Schwarcewalldea a pana Edgara
[edytuj] Reżyser
- 2005: Szaleni (Šílení)
- 2000: Mały Otik (Otesánek)
- 1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)
- 1994: Faust
- 1992: Jídlo
- 1990: Konec stalinismu v Čechách
- 1989: Ciemność, światło, ciemność (Tma/Svetlo/Tma)
- 1989: Meat Love
- 1989: Flora
- 1989: Animated Self-Portraits
- 1988: Męskie gry (Muzné hry)
- 1988: Another Kind of Love
- 1988: Coś z Alicji (Něco z Alenky)
- 1983: Wahadło, studnia i nadzieja (Kyvadlo, jáma a naděje)
- 1983: Do piwnicy (Do pivnice)
- 1982: Wymiar dialogu (Moznosti dialogu)
- 1981: Zánik domu Usheru
- 1977: Otrantský zámek
- 1972: Leonarduv denik
- 1971: Zvahlav aneb Saticky Slameného Huberta
- 1970: Kaplica czaszek (Kostnice)
- 1970: Don Šajn
- 1969: Cichy tydzień w domu (Tichý týden v domě)
- 1968: Mieszkanie (Byt)
- 1968: Picknick mit Weissmann
- 1968: Ogród (Zahrada)
- 1967: Historia natury (Historia Naturae, Suita)
- 1966: Et Cetera
- 1966: Trumniarnia (Rakvičkárna)
- 1965: Hra s kameny
- 1965: Johann Sebastian Bach: Fantasia G-moll
- 1964: Poslední trik pana Schwarcewalldea a pana Edgara
[edytuj] Scenografia
- 2005: Szaleni (Šílení)
- 2000: Mały Otik (Otesánek)
- 1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)
- 1994: Faust
- 1992: Jídlo
- 1990: Konec stalinismu v Čechách
- 1989: Ciemność, światło, ciemność (Tma/Svetlo/Tma)
- 1989: Meat Love
- 1989: Flora
- 1988: Męskie gry (Muzné hry)
- 1988: Another Kind of Love
- 1983: Wahadło, studnia i nadzieja (Kyvadlo, jáma a naděje)
- 1982: Wymiar dialogu (Moznosti dialogu)
- 1981: Zánik domu Usheru
- 1977: Otrantský zámek
- 1971: Zvahlav aneb Saticky Slameného Huberta
- 1970: Kaplica czaszek (Kostnice)
- 1970: Don Šajn
- 1969: Cichy tydzień w domu (Tichý týden v domě)
- 1968: Picknick mit Weissmann
- 1967: Historia natury (Historia Naturae, Suita)
- 1966: Et Cetera
- 1966: Trumniarnia (Rakvičkárna)
- 1965: Johann Sebastian Bach: Fantasia G-moll
- 1965: Hra s kameny
- 1964: Poslední trik pana Schwarcewalldea a pana Edgara
[edytuj] Aktorzy
- 1995: Amour fou - Ludvík Sváb, L' jako on sam
- 1990: Animator of Prague, The jako on sam
[edytuj] Producent
- 2000: Mały Otik (Otesánek)
[edytuj] Kostiumy
- 2005: Szaleni (Šílení)
- 2000: Mały Otik (Otesánek)
- 1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Jan Švankmajer w bazie České filmové nebe (cs)
[edytuj] Przypisy
- ↑ Marcin Giżycki "Nie tylko Disney", Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
- ↑ Jan Švankmajer, "Z ankiet i wywiadów", "Kwartalmik Filmowy" 1997/1998,, nr 19-20
[edytuj] Bibliografia
- Marcin Giżycki "Nie tylko Disney", Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000ŠŠ
- Jan Švankmajer, "Z ankiet i wywiadów", "Kwartalmik Filmowy" 1997/1998,, nr 19-20
