Jan Prosper Witkiewicz

Z Wikipedii

Jan Prosper Witkiewicz "Batyr" (ur. 24 czerwca 1808, zm. 8 maja 1839 w Petersburgu), współorganizator stowarzyszenie "Czarni Bracia", carski wysłannik do Azji Środkowej.

Urodził się w dworku rodziców w Poszawszu na Żmudzi, (obecnie Litwa), został ochrzczony 28 czerwca 1808 r. w parafii kurtowiańskiej. Był syn wicemarszałka powiatu szawelskiego. W roku 1817 rozpoczął naukę w gimnazjum w Krożach. W roku 1823 będąc uczniem VI-ej klasy założył wraz z Cyprian Janczewski stowarzyszenie "Czarni Bracia", którego celem było wywoływanie zamieszek w gimnazjum krożańskim i w innych szkołach i zakładach naukowych na Litwie. Liczono, że w ten sposób zwiększy się liczbę "winowajców" i przez to władze carskie złagodzą karę "promienistym". "Czarni Bracia" porozsyłali do dyrektora i uczniów gimnazjum, do studentów Uniwersytetu Wileńskiego listy, odezwy treści patriotycznej, w Krożach porozlepiali stosownej treści wiersze, których autorami byli Jan Witkiewicz, Cyprian Janczewski i Feliks Zielenowicz. Komisja śledcza oddelegowana z Wilna przez senatora Nikołaja Nowosilcowa wykryła "spisek" i związek "Czarnych Braci" w Krożach.

Witkiewicza i Janczewskiego aresztowano i skazano na śmierć. Witkiewiczowi w drodze łaski zamieniono im karę na dożywotnią służbę w batalionie liniowym w Orsku 25 wiorst od Orenburga - bez prawa awansu; odebrano mu także szlachectwo. 8 marca 1824 r. Witkiewicza wywieziono z Wilna do Moskwy, skąd etapami, zakuty w kajdany szedł przez długie miesiące do miejsca przeznaczenia.

Początek służby polegał na ogłupiającej musztrze, czyszczeniu karabinu i wykonywaniu najcięższych i najbrudniejszych prac. Monotonne życie w garnizonie orskim urozmaicały Witkiewiczowi wypady w stepy kazachskie, w czasie których zaczął uczyć się języków miejscowych plemion, poznawać ich obrzędy, tradycje. Znakomicie opanował język perski, język arabski, a także język pusztu (Według wspomnień Alojzego Pieślaka, Witkiewicz znał, łącznie z europejskimi, 19 języków). Uczyniło to go przydatnym dla rosyjskich interesów w Azji Środkowej. Witkiewicz zaczął awansować, gdy przypadkowo w 1829 r spotkał Aleksander Humboldt, który badając Góry Uralskie, zatrzymał się w drodze do Orenburga w twierdzy Orskiej. Humboldt odkrywając talenty Witkiewicza, wstawił się za Witkiewiczem u gubernatora wojskowego w Orenburgu a następnie po powrocie do Petersburga zabiegał u cara Mikołaja I. Dzięki temu wstawiennictwu w kwietniu 1832 r. awansowano Witkiewicza do stopnia podchorążego (portupiej - praporszczik). Po pewnym czasie opuścił Orsk i na stałe zamieszkał w Orenburgu, w charakterze tłumacza został przydzielony do Komisji Granicznej.

W 1835 został wysłany z misją dyplomatyczną do Buchary, gdzie zaobserwowano wzmożone działania angielskich szpiegów. W Bucharze przypadkiem spotkał dwóch posłańców emira Kabulu Dost Mohammeda. Władca ów zjednoczył większość ziem afgańskich, lecz jego państwu stale zagrażało Imperium Brytyjskie. Prowincję Pendżab podbili wspierani przez Brytyjczyków Sikhowie. Z inspiracji Anglików powstało też marionetkowe księstwo w Kandaharze. Zdesperowany emir w liście do cara Rosji Mikołaja I prosił: "Zwróć Cesarzu uwagę na obecne położenie państwa afgańskiego i podaruj mu pokój".

Dzięki Witkiewiczowi posłańcy bezpiecznie dotarli do Petersburga. Tam "Batyr" został przyjęty przez doradzającą carowi Komisję Azjatycką. Jej członkowie zgodzili się z argumentami Polaka, że opanowanie Afganistanu przez Anglików może oznaczać, iż ich imperium zdominuje całą Azję Środkową. Rosja nie miała technicznych środków, żeby przerzucić tam większy kontyngent wojsk. Mimo to Komisja Azjatycka postanowiła pokrzyżować plany Londynu i w roku 1837 wysłała Witkiewicza do Afganistanu. Z poręczonych mu misji, jako agent carski w Afganistanie Iwan Witkiewicz, wywiązał się doskonale, odniósł oszałamiający sukces w pojedynku dyplomatycznym z agentem angielskim, porucznikiem Alexandrem Burnesem. Witkiewicz wiosną 1839 wrócił do Petersburga by zdać relację w MSZ.

W Petersburgu, w hotelu "Paryż" 8 maja 1839 r., czekając na audiencję u cara, w wieku niespełna 31 lat "Batyr" poniósł śmierć w tajemniczych okolicznościach. Według wersji oficjalnej (rządu carskiego), Jan Prosper Witkiewicz zginął śmiercią samobójczą. Według wersji niektórych badaczy rosyjskich, mógł go uśmiercić wywiad angielski. Według wersji rodzinnej - został zamordowany przez carską ochranę, "bo za dużo wiedział". W polskim przekazie Jan Prosper Witkiewicz znany jest jako "Wallenrod", który prowadził podwójną grę polityczną, polegającą na sprowokowaniu wybuchu wojny między Rosją i Anglią.