Neuropsychologia

Z Wikipedii

Neuropsychologia - dziedzina teoretyczna i praktyczna zajmująca się badaniem i opisywaniem związków zachodzących między tkanką nerwową a funkcjami poznawczymi, głównie z perspektywy klinicznej, analizując konsekwencje uszkodzenia mózgu człowieka.

Jest to nauka z pogranicza medycyny i psychologii. W zakresie związków z naukami medycznymi jest bliska neurologii, psychiatrii, oraz wyodrębniającej się od niedawna neuropsychiatrii. Ze strony nauk psychologicznych jest bliska psychometrii, psychologii klinicznej, oraz biopsychologii (psychofizjologii, neurobiologii poznawczej, nazywanej też neuronauką poznawczą). Neuropsycholodzy pracują na uczelniach i w instytutach badawczych zajmując się badaniami nad relacją między mózgiem a umysłem, jak i w służbie zdrowia, zajmując się diagnostyką i rehabilitacją procesów poznawczych.

Spis treści 1 Początki neuropsychologii 1.1 Wczesne obserwacje i poglądy 1.2 Koncepcja Aleksandra Łurii 1.3 Diagnostyka lokalizacyjna 1.4 Neuropsychologia jako nauka o relacji mózg-zachowanie 2 Neuropsychologia obecnie 2.1 Neuropsychologia jako gałąź neuroscience 2.2 Neuropsychologia jako nauka stosowana 3 Bibliografia 3.1 Najważniejsze pozycje książkowe 3.2 Inne pozycje książkowe 3.3 Wybrane artukuły z czasopism 4 Klasyczni badacze neuropsychologii

[edytuj] Początki neuropsychologii

[edytuj] Wczesne obserwacje i poglądy

Początki neuropsychologii można znaleźć w XIX wieku, kiedy to wraz z rozwojem neurologii zaczęły pojawiać się opisy różnych przypadków klinicznych, w jakich uszkodzenie mózgu prowadziło do zmian w zachowaniu (zob. hasła Paul Broca, Carl Wernicke oraz afazja). Najprościej jest powiedzieć, że poszukiwano miejsc w mózgu związanych z danymi funkcjami umysłowymi. Pośród ówczesnych poglądów na temat związku mózg-zachowanie ścierały się dwie przeciwstawne propozycje:

• mózg posiada wyspecjalizowane ośrodki zawiadujące poszczególnymi funkcjami (stanowisko wąskolokalizacyjne),
• mózg nie posiada żadnych ośrodków, zaś każda funkcja umysłowa jest realizowana przez wszystkie neurony (stanowisko holistyczne).

Oba te stanowiska posiadały argumenty naukowe. Argumenty na popracie stanowiska wąskolokalizacyjnego dostarczały pośmiertne badania mózgu, korelujące miejsce uszkodzenia z objawami, jakie zmarły przejawiał za życia. W ten sposób odkryto słynne po dziś dzień ośrodki mowy, czy też ośrodki, jakich uszkodzenie miało prowadzić do objawów aleksji, agrafii, agnozji itd. Skrajnym przykładem takiego myślenia była natomiast frenologia. Na rozwój poglądów holistycznych wpływ miały poglądy religijne i filozoficzne. Wielu uczonych po prostu nie dopuszczało do siebie myśli, że może istnieć fizykalne wytłumaczenie zjawisk psychicznych, duchowych. Argumentów merytorycznych dostarczały niektóre badania eksperymentalne, w jakich uszkadzano mózg zwierzęcia, a następnie obserwowano jego zachowanie. Przykładem takiego myślenia były eksperymenty Karla Lashleya, w jakich uszkadzał on korę mózgową szczurów na przeróżne sposoby i nie zauważył, aby istniało określone miejsce, którego uszkodzenie zaburza pamięć. Stwierdził bowiem, że na wykonywanie zadania pamięciowego wpływ miało nie miejsce, lecz rozmiar uszkodzenia. Obecnie tego typu prace są powszechnie krytykowane, głównie z powodu dość swobodnego rozumienia złożonej aktywności zwierząt jako związanej tylko z jednym procesem ("aktywność pamięciowa" u szczurów Lashleya była w istocie zależna od sprawnego funkcjonowania wszystkich innych funkcji - motorycznych, percepcyjnych itd.), jak i ze względu na błędne założenia, z powodu których badacze nie potrafili następnie prawidłowo zinterpretować uzyskanych przez siebie wyników. Warto wspomnieć, że obecnie ustalono konkretne miejsca w mózgu szczura, których wybiórcze uszkodzenie zaburza zdolność do uczenia się, przy zachowaniu pozostałych funkcji.

[edytuj] Koncepcja Aleksandra Łurii

Dalsze badania wykazały, że skrajne podejścia holistyczne i wąskolokalizacyjne są niemożliwe do utrzymania. Mózg bowiem nie jest tylko papką neuronów, lecz posiada wyspecjalizowane obszary, zajmujące się przetwarzaniem informacji określonego rodzaju. Jednak również nie istnieją żadne ośrodki funkcjonalne, w jakich w magiczny sposób mózg miałby sterować jakąś złożoną i skomplikowaną funkcją umysłową, przejawiającą się w złożonych zachowaniach. Pierwszym badaczem, który podważył oba wspomniane stanowiska i zaproponował alternatywę zbliżoną do współczesnych poglądów, był Aleksander Łuria. Zaproponował on koncepcję dynamicznych obwodów funkcjonalnych, gdzie każda funkcja umysłowa była realizowana nie poprzez jeden centralny ośrodek, lecz poprzez układ wzajemnie połączonych ośrodków, z których każdy miał być odpowiedzialny za jakiś podstawowy aspekt danej funkcji. Ponieważ poszczególne elementy składowe danego układu mogły być umiejscowione w różnych lokalizacjach mózgu, różne uszkodzenia mogły zaburzać sprawne funkcjonowanie całego układu. Tym samym, zdaniem Łurii, samo opisanie obecności zaburzeń danej funkcji było zbyt mało precyzyjne, ponieważ nie uwzględniało drobiazgowego opisu, co dokładnie w danej funkcji uległo zaburzeniu, a tym samym, jaki deficyt podstawowy leży u podłoża nieprawidłowości w zakresie danej funkcji. Łuria dążył do drobiazgowego opisu każdego zaburzenia neuropsychologicznego, przez co dostarczył niezliczoną ilość drobiazgowych opisów przypadków, jakie po dziś dzień stanowią często punkt odniesienia dla wielu badaczy i klinicystów. Łuria zaproponował także pewną specyficzną metodę diagnozy zaburzeń poznawczych, która może być stosowana jako jedyna (choć obecnie jest to krytykowane), albo też znakomicie uzupełniać powszechnie uznane metody badania.

[edytuj] Diagnostyka lokalizacyjna

Formalnie neuropsychologia rozwinęła się wówczas, kiedy psychologia wypracowała psychometryczne sposoby badania (tzw. testy). Znajomość literatury klinicznej i umiejętne posługiwanie się różnorakimi, specjalnie opracowanymi testami neuropsychologicznymi pozwalało na domniemanie lokalizacji uszkodzenia w mózgu na podstawie objawów przejawianych przez pacjenta. Procedura taka była bardzo pomocna dla neurochirurgów, którzy dzięki tym informacjom wiedzieli, gdzie mają szukać podczas zabiegu, jak go zaplanować, a dzięki temu pacjent był mniej narażony na rozległość i komplikacje operacji. Kiedy jednak w latach 70. XX w. wprowadzono tomografy komputerowe, wyparły one neuropsychologów w opiniowaniu o miejscu uszkodzenia.

[edytuj] Neuropsychologia jako nauka o relacji mózg-zachowanie

Początkowo również neuropsychologia dążyła do wypracowania wiedzy o tym, jak mózg tworzy umysł. Stąd też definiowano neuropsychologię jako naukę badającą związki między mózgiem a zachowaniem się, zwłaszcza tym najbardziej ludzkim, opisywanym jako "wyższe czynności nerwowe". Taka definicja znajduje zastosowanie jeszcze po dzień dzisiejszy. Główną metodą poznania naukowego w tej materii było - i wciąż jest - studium przypadku. Właściwie wszystkie fakty z zakresu neuropsychologii opierały się na analizie pojedynczych przypadków. Wraz z postępem czasu wzrastała też liczba badań badań grupowych, które w większości miały na celu uskutecznienie metod diagnostycznych, np. poprzez sprawdzenie, w jakim stopniu dana procedura diagnostyczna różnicuje "organiczność" od normy, czy zaburzeń natury psychiatrycznej, czy też wypracowania wiedzy dotyczącej neuronalnej organizacji procesów poznawczych. W drugiej połowie XX w., kiedy nie było jeszcze dostępnych współczesnych metod badawczych, w kwestii "jak mózg tworzy umysł" psychologowie prowadzili wiele pomysłowych badań behawioralnych, angażując w nie zarówno osoby chore, jak i zdrowe. Przykładowo, procedura "słuchania obuusznego" (ang. dichotic listening; zob. hasło w anglojęzycznej wikipedii) mogła być w jakimś stopniu zaangażowana do badania asymetrii funkcjonalnej półkul mózgu u osób zdrowych, gdzie starano się eksponować materiał eksperymentalny drogą słuchową głównie do jednej z półkul. Podobne procedury stosowano również w zakresie zmysłu wzroku, eksponując bodźce wzrokowe do prawego, lub lewego pola widzenia przez na tyle krótki okres czasu, aby oko, skupiające wzrok w punkcie pośrednim, nie zdążyło wykonać pełnej sakkady w kierunku bodźca. Wówczas bowiem centrum pola widzenia zostałoby nakierowane na bodziec i obie półkule mogłyby "zobaczyć" bodziec równocześnie. Takie badania także można określić jako neuropsychologiczne.

[edytuj] Neuropsychologia obecnie

[edytuj] Neuropsychologia jako gałąź neuroscience

Jak wspomniano powyżej, neuropsychologia była początkowo zarówno dziedziną praktyczną, jak i "akademicką", którą można było zaliczyć do nauk podstawowych (w zakresie opisywania relacji między mózgiem a procesami psychicznymi). Nie istniały bowiem żadne lepsze metody poznania naukowego w tym zakresie, jak właśnie analiza skutków uszkodzenia mózgu. Obecnie natomiast dysponujemy znacznie doskonalszymi metodami badania związku między aktywnością mózgu i konkretnego zachowania się zwierzęcia, posiadamy też rozwiniętą wiedzę z zakresu psycho- i neurofarmakologii. Wreszcie, potrafimy analizować związki między przepływem krwi w określonych okolicach mózgu zdrowych ludzi a ich procesami poznawczymi (PET, fMRI), jak też umiemy tymczasowo i całkowicie odwracalnie zahamować aktywność neuronów w wybranym obszarze kory mózgowej (TMS). Dużo danych dostarczają też badania nad genami.

Tym samym współcześnie badaniem związku między mózgiem a zachowaniem się, a szczególnie między procesami neuronalnymi a poznawczymi, zajmuje się zbiór wielu nauk, określanych jako neuronauki poznawcze, czy też kognitywne (ang. cognitive neuroscience, co należy rozumieć jako nauki o układzie nerwowym w aspekcie procesów poznawczych - zob. neurobiologia). Neuropsychologia jest tą dziedziną, która dostarczyła najwięcej danych w tym obszarze nauki.

[edytuj] Neuropsychologia jako nauka stosowana

Obecnie neuropsychologia, rozumiana właściwie jako neuropsychologia kliniczna, jest nauką praktyczną, stosowaną, specjalnością w obrębie stosowanej psychologii klinicznej, która znajduje zastosowanie do:

• diagnostyki zdolności intelektualnych, myślenia abstrakcyjnego, osobowości, procesów poznawczych i stanu emocjonalnego osób z zaburzeniami układu nerwowego, opiniodastwa i orzecznictwa w tym zakresie. Taka diagnostyka i opiniodastwo służy przede wszystkim opisowi zachowanych i zaburzonych funkcji psychologicznych u danej osoby, wskazania jej aktualnych słabych i mocnych stron intelektualnych, udzielenia wskazówek istotnych dla lekarzy prowadzących danego pacjenta, jego rehabilitantów i psychoterapeutów. Opiniodastwo takie jest przydatne przy określaniu zdolności do podjęcia aktywności zawodowej po uszkodzeniu mózgu, zdolności do prowadzenia samochodów, określenia stopnia inwalidztwa lub otępienia, jest też przydatna dla potrzeb spraw sądowych, ZUS itd. Diagnostyka neuropsychologiczna może też służyć ocenie efektywności leczenia rehabilitacyjnego, farmakologicznego i chirurgicznego. Poza tym, neuropsycholodzy wykonują także wszystkie inne zadania, jakie stawia się przed psychologami klinicznymi.
• rehabilitacji/terapii zaburzeń procesów poznawczych i emocjonalnych powstałych na skutek uszkodzenia mózgu, a więc w zakresie zaburzeń uwagi, pamięci, mówienia i rozumienia mowy, praksji itp. Inwalidztwo w zakresie procesów poznawczych jest sprawą niezmiernie poważną i wiąze się z dramatycznym pogorszeniem stanu psychicznego osób nim dotkniętych, izolacji społecznej, a także osłabienia sytuacji socjalnej i ekonomicznej tych osób i ich rodzin. Również wydatki państwa w zakresie utrzymania opieki nad takimi osobami są ogromne. Tymczasem efektywne programy rehabilitacyjne, dostępne nie tylko poprzez obecność neuropsychologów w oddziałach neurologicznych, ale także poprzez ich usługi w oddziałach rehabilitacyjnych, w ośrodkach nakierowanych głównie na rehabilitację poznawczą, jak i w warunkach ambulatoryjnych, są w stanie dużej grupie osób po uszkodzeniu mózgu pomóc w powrocie do funkcjonowania społecznego, podjęcia jakiejś aktywności zawodowej, a niekiedy i do powrotu do wcześniej wykonywanego zawodu. Rehabilitacja poznawcza jest zazwyczaj procesem długotrwałym, a opracowane programy terapeutyczne wymagają regularnych i częstych sesji przez okres co najmniej roku. Proces rehabilitacji w neuropsychologii dzielony jest na dwie kategorie. We wczesnym okresie od zachorowania, w stanie ostrym i podostrym zaleca się próbę odbudowy zaburzonej/utraconej funkcji, stymulowanie naturalnych procesów plastyczności mózgu i angażowanie zachowanych funkcji przy uruchamianiu funkcji zaburzonej. Natomiast rehabilitacja w późniejszym okresie, jeżeli wcześniej nie uzyskano zadowalających rezultatów, nadal powinna uruchamiać zaburzoną funkcję, jednak jeżeli nie jest to skuteczne, zaleca się wypracowanie strategii kompensujących deficyt. Wówczas rehabilitacja zmierza do zaadoptowania zachowanych zdolności dla potrzeb realizacji celów, jakich utracona funkcja nie może już skutecznie osiągać.

W zakresie "akademickim", czy "teoretycznym" współczesna neuropsychologia szczególnie dąży do wypracowania standardowych i jednoznacznie udowodnionych naukowo w swej skuteczności oddziaływań rehabilitacyjnych. Zajmuje się także usprawnianiem i rozwijaniem metod diagnostycznych.

W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabiera problematyka diagnozy różnicowej otępień. Jest to spowodowane wzrastającą liczebnością osób w podeszłym wieku w populacji, a więc i wzrostem przypadków chorób neurodegeneracyjnych, wzrostem świadomości złożonego charakteru tych zaburzeń, a przede wszystkim, postępem w zakresie opieki (a w niewielkim zakresie także i w stosowaniu leków) nad pacjentami dotkniętymi różnymi rodzajami chorób neurodegeneracyjnych.

Ostatnio także wykazano, że zaburzenia procesów poznawczych obecne są nie tylko w chorobach stricte neurologicznych, lecz również w zaburzeniach traktowanych dotąd jako wyłącznie somatyczne, czy psychiatryczne. Określone trudności w zakresie pewnych procesów poznawczych stwierdza się w przypadku schizofrenii i depresji. Można tutaj postawić zarzut, że osoby cierpiące na te choroby gorzej wypadają w badaniu neuropsychologicznym z innych powodów, np. ze względu na zaburzenia w treści myślenia, brak rozumienia sytuacji. Jednak metody neuroobrazowe pokazują, że w tych zaburzeniach występuje też spadek przepływu krwi w tych rejonach mózgu, jakie uważa się powszechnie za "siedlisko" danych procesów poznawczych.

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Najważniejsze pozycje książkowe

Istnieje bardzo wiele opracowań dotyczących neuropsychologii, rozumianej zarówno jako dziedzina kliniczna, jak i stricte "akademicka". Czytelnik bez trudu może znaleźć indeks publikacji anglojęzycznych, korzystając z anglojęzycznej wikipedii, bądź google, natomiast tutaj podane zostaną wybrane pozycje polskojęzyczne:

• A. R. Łuria (1976) Podstawy neuropsychologii. Warszawa: PWN.

Jest to klasyczny podręcznik jednego z najwybitniejszych przedstawicieli klasycznej neuropsychologii, który wypracował ogromną i spójną, całościową teorię interakcji mózg-umysł, jak i opisał niezliczoną ilość przypadków klinicznych. Obecnie publikacje Łurii mają może i historyczną wartość, jednak wciąż stanowią wartościowy punkt referencyjny, do którego odwołują się liczni autorzy.

• Walsh K. (1998) Neuropsychologia kliniczna. Warszawa: PWN.

To kolejna klasyczna pozycja, w jakiej autor odwołuje się do koncepcji Łurii i uzupełnia ją, bądź konfrontuje z bardziej współczesnymi danymi. Jest to zarazem przegląd klasycznej literatury przedmiotu. Książka jest podzielona na części opisujące funkcje poszczególnych płatów półkul mózgu. Ukazuje neuropsychologię z perspektywy klinicznej, jako naukę dostarczającą zarówno wiedzy podstawowej, jak i stosowanej.

• Springer S.P., Deutsch G. (2004) Lewy mózg, prawy mózg - z perspektywy neurobiologii poznawczej. Warszawa: Prószyński i Sp-ka.

Jest to książka w prosty sposób ukazująca zagadnienia neuropsychologii wzbogacone o wyniki współczesnych badań metodami neuroobrazowymi. Tym samym typowe neuropsychologiczne tematy, jak afazja, czy zaniedbywanie przestrzeni są tutaj wzbogacone o zupełnie nowe dane, dotychczas nieobecne w teorii neuropsychologicznej. Książka prezentuje dane z perspektywy relacji mózg-zachowanie, ukazując neuropsychologię jako naukę bardziej "akademicką", dostarczającą wiedzy podstawowej.

[edytuj] Inne pozycje książkowe

• Borkowska A.R., Domańska Ł. (2006) Neuropsychologia kliniczna dziecka. Warszawa: PWN.
• Herzyk A., Borkowska A. [red.] (1999) Neuropsychologia emocji. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Herzyk A., Daniluk B. [red.] (2002) Jakościowy opis w neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Herzyk A., Daniluk B., Pąchalska M., MacQueen B.D. [red.] (2003) Neuropsychologiczne konsekwencje urazów głowy. Jakość życia pacjentów. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Herzyk A., Kądzielawa D. [red.] (1996) Zaburzenia w funkcjonowaniu człowieka z perspektywy neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Herzyk A., Kądzielawa D. [red.] (1997) Związek mózg-zachowanie w ujęciu neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Jodzio K. [red.] (2005) Neuronalny świat umysłu. Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".
• Klimkowski M., Herzyk A. [red.] (1994) Neuropsychologia kliniczna. Wybrane zagadnienia. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Łuria A.R. (1976) Problemy neuropsychologii i neurolingwistyki (wybór prac). Warszawa: PWN.
• Maruszewski M. (1974) Chory z afazją i jego usprawnianie. Warszawa: Nasza Księgarnia.

[edytuj] Wybrane artukuły z czasopism

• Cicerone K.D., Dahlberg C., Kalmar K. i in. (2000) Evidence-based cognitive rehabilitation: Recommendations for clinical practice. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 81: 1596-1615.
• Cicerone K.D., Dahlberg C., Malec J.F. i in. (2005) Evidence-based cognitive rehabilitation: Updated review of the literature from 1998 through 2002. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 86: 1681-1692.
• Parente R., Stapleton M. (1997) History and systems of cognitive rehabilitation. Neurorehabilitation, 8: 3-11.

[edytuj] Klasyczni badacze neuropsychologii

• Arthur Benton
• Paul Broca
• Kurt Goldstein
• Ludwig Lichtheim
• Aleksander Łuria
• Mariusz Maruszewski
• Brenda Milner
• Carl Wernicke