Tyczyn

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy miasta w woj. podkarpackim. Zobacz też: Tyczyn - wieś w woj. łódzkim, w pow. sieradzkim, w gminie Burzenin.

Współrzędne: 49°58' N 22°02' E49.9666667 22.0333333 (Tyczyn)


Tyczyn
Województwo	podkarpackie
Powiat	rzeszowski
Gmina - rodzaj	Tyczyn miejsko-wiejska
Założono	1368
Prawa miejskie	1368 (Kazimierz Wielki)
Burmistrz	Kazimierz Szczepański
Powierzchnia	9,67 km²
Położenie	49° 58' N 22° 02' E
Liczba mieszkańców (2006) - liczba ludności - gęstość	3315 342,8 os./km²
Strefa numeracyjna (do 2005)	17
Kod pocztowy	36-020
Tablice rejestracyjne	RZE
Położenie na mapie Polski Tyczyn
TERC10 (TERYT)	3182416144
SIMC10	0975078
Urząd miejski³ Rynek 18 36-020 Tyczyn tel. 17 221-92-11; faks 17 221-92-17 (e-mail)
Strona internetowa miasta

Tyczyn to miasto w woj. podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, położone 7 km na południe od Rzeszowa. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tyczyn. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. rzeszowskiego.

Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 3252 mieszkańców. Miasto zabudowane jest głównie zwartym, szeregowym budownictwem mieszkaniowym, znajduje się w nim kilka niskich bloków.

Dodatkowo można wyróżnić następujące części miasta: Księży Lasek, Lasek, Łany, Łany Tyczyńskie, Mokra Strona, Potoki, Półanek, Tyczyńskie Potoki, Zagrody.

[edytuj] Historia

Siedziba władz gminnych, leży pomiędzy rzeką Strug, a potokiem Hermanówka, 7 km na południe od Rzeszowa. Na północy graniczy z Białą, od zachodu z Budziwojem, od południa z Hermanową, od wschodu z Kielnarową. Poza zwartą zabudową centrum, teren miasta rozciąga się w postaci trzech nieregularnych, wąskich pasów wcinających się w obszar sąsiednich miejscowości. Tyczyn założony został na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach, datowanego 14 marca 1368 roku. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w lasach królewskich nad rzeką Białą (dziś jest to Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie, w ziemi sanockiej. Pod lokację miasta król przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich, czyli 2464-2912 ha.

Zasadźca za trud zorganizowania życia w osadzie otrzymał tytuł wójta z prawem jego dziedziczenia. Miasto miało powstać i funkcjonować na prawie magdeburskim; wójt był niezależny od władzy urzędników królewskich, a podlegał jurysdykcji sądów wyższego prawa dla miast. Mieszczanie i kmiecie żyjący na obszarze tworzącego się miasta podlegali władzy wójta i samorządu miejskiego. Nad praworządnością w mieście czuwał starosta - urzędnik królewski, rezydujący w Sanoku, a potem w Przemyślu. Pierwsi tyczyńscy mieszczanie także otrzymali od króla uposażenie w postaci roli, ogrodów, placów pod budowę domów i urządzeń miejskich.

Niebawem po lokacji Tyczyn stał się miastem prężnym gospodarczo, na czym z pewnością zaważyło i zróżnicowanie narodowościowe (Niemcy, Polacy, Rusini, Żydzi) i zawodowe (rzemieślnicy, handlarze, rolnicy). W I połowie XV w. Tyczyn miał swój młyn, 2 kościoły, szkołę, której wychowankowie trafiali do Akademii Krakowskiej, wśród rzemieślników był płatnerz (wyrób elementów uzbrojenia), konwisarze (wyrób zdobionych naczyń cynowych), siodlarz, szewc, mincerz (bicie monet), kaletnik, kupcy. Niemały wpływ na poziom życia w mieście miały targi i jarmarki. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju Tyczyna przypada na czasy, kiedy jego właścicielami była rodzina Pileckich (XIV-XVI w.). Jan Pilecki był jednym z najznakomitszych możnowładców Małopolski, piastował wysokie urzędy - starosty krakowskiego, wojewody i kasztelana krakowskiego. To on postarał się o jarmark na Boże Ciało dla Tyczyna, ufundował kolegium dla mansjonarzy (szkoła z internatem dla wikariuszy), wreszcie w 1466 r. wybudował nowy, murowany kościół.
Do połowy XVII wieku Tyczyn należał do miast rozwiniętych, ściągających na swoje jarmarki licznych handlarzy z miast województw ruskiego, sandomierskiego i krakowskiego. Produkcja towarowa wykonywana była przez rękodzielników i rolników pochodzenia polskiego, a handel był w rękach miejscowych Żydów, posiadających w Tyczynie od średniowiecza swoją gminę. Epoka późniejsza (Kostków, Opalińskich, Branickich) to czasy pożarów, epidemii, najazdów wojsk obcych i swoich, głębokiego upadku miasteczka. Pożar Tyczyna (1627 r.) i najazd Szwedów oraz Siedmiogrodzian (1655-57) obniżyły liczbę mieszkańców i domów. Dopiero w drugiej połowie XVIII w. miasteczko zdołało odbudować swe życie gospodarcze i zabudowę. Niemały był w tym udział ostatniego z Branickich, Jana Klemensa (1689-1771). Chorąży koronny, hetman polny, a od 1752 r. hetman wielki koronny, stronnik Augusta III, zwolennik konfederacji barskiej, choć w Tyczynie przebywał rzadko, tutejszych dóbr nie traktował po macoszemu. Przebudował gruntownie kościół parafialny, uposażył szpital dla ubogich i postarał się o przywileje na kilka nowych jarmarków.
W 1772 roku Tyczyn, jako osada rolniczo-rzemieślniczo-handlowa, przeszedł pod panowanie Habsburgów. Miasteczko znalazło się w cyrkule rzeszowskim. W 1790 roku miało 1 352 mieszkańców, w tym 375 Żydów. Ciągle było ośrodkiem rozległych włości Branickich, czyli "państwa tyczyńskiego", obejmującego 19 okolicznych wsi. Ludziom żyło się ciężko, a bieda i częste epidemie groźnych chorób (1848, 1849, 1855, 1873) zbierały obfite żniwo. Wprowadzenie autonomii Galicji, w obrębie której znajdował się Tyczyn, nie zmieniło społecznego i gospodarczego charakteru miasteczka.
Od lat dwudziestych XIX w. dobra tyczyńskie należały do Wodzickich - rodziny światłej i pielęgnującej tradycje niepodległościowe. Aleksander był uczestnikiem powstania styczniowego i fundatorem nowego budynku szkolnego (1844 r.), jego syn Ludwik był współwłaścicielem powstałego w Tyczynie (1967 r.) młyna parowego, fundatorem kaplicy na tutejszym cmentarzu z grobowcami rodziny Wodzickich oraz budowniczym pałacu w tyczyńskim parku (od 1945 r. siedziba szkoły średniej - Zespołu Szkół). W końcu XIX w. był Tyczyn liczącym się ośrodkiem administracyjnym i centrum kultury. Był tu sąd powiatowy, urząd podatkowy, poczta. Miasteczko liczyło ponad 3 100 mieszkańców.
Do 1911 roku majątek w Tyczynie pozostawał w rękach Izabeli z Wodzickich i Janusza Radziwiłła, którzy sprzedali go Witoldowi Uznańskiemu. Nowy właściciel po kilku latach rozpoczął systematyczną wyprzedaż tyczyńskiego majątku, co pociągnęło za sobą spadek znaczenia dworu jako ośrodka kształtującego życie społeczne i kulturalne w okolicy. Zwolniło też tempo życie gospodarcze. Miejski charakter Tyczyna podkreślały tylko jarmarki, istnienie magistratu i sądu grodzkiego oraz siedmioklasowa szkoła.

Dwudziestolecie międzywojenne nie zmieniło charakteru miasteczka. Jedynie sąd przestał być Cesarsko-Królewski, a na posterunku żandarmów austriackich zastąpili polscy policjanci. Zmniejszyła się jednak znacznie liczba mieszkańców - z około 4 tysięcy w 1910 do ok. 3 tysięcy w 1939 r. Było to wynikiem strat wojennych (I wojna i lata 1918-21) i emigracji, głównie ludności żydowskiej do Stanów Zjednoczonych. Na czele władz miasta stał burmistrz, wybierany przez 12-osobową Radę Miejską. Tyczyn był też siedzibą Wójta Gminy Zbiorowej - ze swym urzędem i Radą Gminną obejmującą 10 sąsiednich wsi. W wyniku kryzysu gospodarczego podupadł majątek dworski, nad którym ustanowiony został państwowy zarząd komisaryczny. Przejawem postępu była jedynie linia autobusowa łącząca Tyczyn z Rzeszowem i Błażową, a dawną świetność podtrzymywały dwa duże coroczne jarmarki (kwietniowy - na św. Marka i listopadowy - na św. Katarzynę) i ok. 100 sklepików, będących źródłem zaopatrzenia dla mieszkańców okolicy.

Chlubną kartę w dziejach Tyczyna stanowi konspiracyjna działalność ruchu oporu w czasie II wojny światowej oraz otwarta bitwa AK-owców tutejszej placówki Topola z Niemcami, zakończona wyzwoleniem miasta 27 lipca 1944 roku. Swój dobry okres Tyczyn przeżywał ponownie w latach 1960-80. Powstało wówczas kilka zakładów pracy m.in. zakład metalowy (1965 r.) przekształcony w 1973 roku w Tyczyńską Fabrykę Urządzeń Wentylacyjnych Tywent i Państwowy Ośrodek Maszynowy (1976 r.) - obydwa te zakłady istnieją nadal, choć są obecnie własnością prywatną i znacznie zmniejszyły zatrudnienie, oddano do użytku nowo zbudowany Dom Kultury (1966 r.), przychodnię zdrowia (1968 r.), szkołę podstawową (1973 r.). W 1974 roku na zachód od centrum rozpoczęto budowę osiedla 600-lecia, na którym obecnie jest blisko 300 domów wolnostojących i w zabudowie szeregowej.

W dekadzie lat 90-tych minionego stulecia Tyczyn zajmował pozycje lidera inicjatyw społecznych, kulturalnych i gospodarczych wśród okolicznych gmin. Miały tu swoje siedziby ważne międzygminne instytucje - Okręgowa Spółdzielnia Telefoniczna, Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe Dolina Strugu (zrzeszające gminy Błażowa, Chmielnik, Hyżne i Tyczyn), Komisariat Policji (działający nadal, obejmujący zasięgiem działania gminy Chmielnik, Hyżne i Tyczyn), działało Towarzystwo Miłośników Regionu Tyczyna (od 2003 roku Towarzystwo Miłośników Ziemi Tyczyńskiej) opiekujące się zbiorami Muzeum Regionalnego, wydawany był (od 1989 r. - i jest nadal) dwutygodnik Głos Tyczyna, młodzież zdobywała wykształcenie ponadpodstawowe w Zespole Szkół, a studiować mogła w działającej od 1996 roku Wyższej Szkole Społeczno-Gospodarczej, wciąż jedynej w kraju wyższej uczelni, która powstała w tak małej miejscowości i przy udziale władz samorządowych.

 Od 1973 roku Tyczyn jest siedzibą władz miasta i gminy. Tyczyn ma swój herb i flagę. Herb na niebieskim tle przedstawia postać św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki kościoła parafialnego, a od 1996 roku także całej gminy (w 1998 roku ustanowiono Święto Patronalne Gminy, obchodzone w dniu św. Katarzyny, 25 listopada), ubranej w szaty rzymskie koloru biało-czerwonego. Patronka w lewej ręce trzyma gałązkę palmy, w prawej skierowany ku dołowi miecz, na głowie ma złotą koronę, a wokół - aureolę. Flaga ma kolor czerwono-biało-niebieski.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Gminy i Miasta Tyczyn, Przewodnika historyczno-krajoznawczego Mikroregion Dolina Strugu