Typologia antropologiczna
Z Wikipedii
Typologia antropologiczna – dział antropologii mający na celu opisanie zróżnicowania systematycznego wewnątrz gatunku Homo sapiens.
Spis treści |
[edytuj] Historyczne koncepcje ras ludzkich i odmian człowieka
Pierwszy podział na rasy zaproponował François Bernier, który wyróżnił białych Europejczyków, Murzynów, Azjatów i Lapończyków. Immanuel Kant z kolei wyróżnił czynnik klimatyczny, jaki miał ukształtować cztery rasy. Klimat zimny miał przyczynić się według niego do powstania rasy czerwonej, klimat suchy i gorący do powstania rasy żółtej, klimat wilgotny do powstania rasy białej,a wilgotny i ciepły do rasy czarnej.
W 1756 Karol Linneusz wyróżnił rasy ludzkie w zależności od zajmowanych kontynentów: Homo europaeus, Homo asiaticus, Homo afer, Homo americanus. Inna klasyfikacja Linneusza opierała się na podziale wg barwy skóry i wprowadzała nazwy: Homo albus, Homo cupreus, Homo badius, Homo niger i Homo fuscus. Wymienia on także dwie odmiany Homo monstruosus (człowiek kaleki) i Homo ferus (człowiek zdziczały).
W 1784 J. F. Blumenbach zaproponował nową terminologię, mówiąc o rasach: kaukaskiej, amerykańskiej, mongolskiej, etiopskiej i malajskiej.
W 1812 G. Cuvier zastosował kryterium barwy skóry i podzielił gatunek ludzki na trzy wielkie rasy (odmiany): białą, żółtą i czarną. Ten zasadniczy podział utrzymał się do dziś. Jan Czekanowski (1882–1965) za Cuvierem – przyjął istnienie trzech odmian, jednak w ich ramach wyróżnił 6 ras, z których trzy stanowią tzw. czyste formy odmianowe (rasa nordyczna, laponoidalna i nigrycka), a trzy – tzw. wtórne - powstałe w wyniku ustabilizowania się krzyżówek między formami czystymi (śródziemnomorska, armenoidalna i arktyczna).
[edytuj] Współczesne klasyfikacje ras ludzi
W antropologii fizycznej można wyróżnić cztery klasyfikacje ras ludzi. Są to koncepcje: geograficzna, typologiczna, populacyjna i zmienności klinowej.
[edytuj] Klasyfikacje geograficzne
Tego typu klasyfikacje pojawiły się najpierw w próbach naukowego opisu ras ludzkich, nie brały one jednak pod uwagę ani czynników genetycznych, ani metod statystycznych. Determinizm geograficzny zakładał, że zamieszkiwane wspólne terytorium jest najbardziej istotne, a podstawową jednostka taksonomiczną w tym podziale jest grupa etniczna.
Przedstawicielami tego nurtu są: Joseph Deniker, który w 1900 roku podzielił rasy na 29 grup oraz Renato Biasutti, który w 1959 przedstawił bardzo obszerną klasyfikację grupującą rasy w odgałęzienia, a te z kolei w kręgi. Deniker brał pod uwagę przy konstruowaniu typologii kolor skóry, włosów, kształt twarzy, nosa, włosów oraz wzrost. W ujęciu Biasuttiego w czterech kręgach (krąg form ekwatorialnych, krąg form borealnych, krąg pochodnych form subekwatorialnych, krąg form pochodnych Oceanii i Ameryki) wyróżnił 16 odgałęzień, które dzieliły się na 53 rasy, wśród których wyróżnił dodatkowo 38 podras.
[edytuj] Klasyfikacje typologiczne
Tego typu klasyfikacje w odróżnieniu od geograficznych opierają sie na założeniu, że realnie występują typy antropologiczne i sformułowano zasadę realizmu taksonomicznego zakładającą, że jednostki taksonomiczne istnieją w naturze niezależnie od przyjętych konwencji klasyfikacyjnych.
W odróżnieniu od poprzedniej klasyfikacji - populacje nie są jednolite rasowo, lecz są wynikiem krzyżowania się wielu ras. Klasyfikacje tego typu odrzucały koncepcję ewolucji i zakładały, że typy rasowe są statyczne, a nie zmienne w czasie. Powstawały one w czasie, gdy genetyka nie była nauką znaną i wnioskowanie o dziedziczeniu nie uwzględniało tego, jak rzeczywiście owo dziedziczenie przebiega. Koncepcje te zarzucone zostały po II wojnie światowej ze względu na wykorzystanie ich przez nazistów do utrwalenia argumentacji o wyższości ras.
[edytuj] Klasyfikacja według Jana Czekanowskiego
I. Podział ras i typów człowieka według polskiego profesora Jana Czekanowskiego[1]
[edytuj] Odmiany
- Czarna - (negroidzi Afryki subsaharyjskiej, wysp Azji płd-wschodniej, Melanezji i Australii)
- Żółta - (mongoloidzi Azji północnej i wschodniej)
- Biała - (europeidzi Europy, zachodniej Azji i północnej Afryki)
[edytuj] Typy antropologiczne
Typy te powstały w wyniku krzyżowania się 6 elementów rasowych - nordycznego, śródziemnomorskiego, armenoidalnego, laponoidalnego, arktycznego i nigryckiego:
- Element nordyczny - wzrost wysoki, smukła budowa ciała, krótki tułów, długie kończyny, wąskie dłonie i stopy, biała skóra o różowawym odcieniu, niebieskie oczy, jasne popielate włosy, wąski i prosty nos, podłużna twarz i wydłużona głowa[2].
- Element śródziemnomorski - dosyć niski wzrost, dłuższy tułów, śniada skóra, ciemnie włosy o odcieniu kasztanowatym, ciemne oczy, dosyć wąski nos, owalna twarz i bardzo wydłużona głowa[3].
- Element laponoidalny - niski wzrost; krępa, silna budowa ciała; małe, szerokie dłonie i stopy o wysokim podbiciu; krótkie kończyny[4];
- Element armenoidalny - wzrost średni, skóra matowo biała, włosy i oczy bardzo ciemne, skrajnie krótka głowa o płasko ściętej potylicy, długa ku dołowi zwężającą się twarz i wąski a bardzo wydatny nos orli[5].
- Element arktyczny
- Element nigrycki
Na bazie tych elementów Czekanowski wyróżnił kilkanaście typów antropologicznych:
- Typ subnordyczny - mieszaniec rasy nordycznej i laponoidalnej, jasno pigmentowany, wykazuje tendencje do odcieni ciemniejszych w porównaniu z przedstawicielami rasy nordycznej. Jest on wzrostu średniego o budowie krępej, krótkogłowy, szerokolicy o nosie średnioszerokim[6].
- Typ dynarski - mieszaniec rasy armenoidalnej i nordycznej, wyróżnia się jasną skórą, ciemnymi włosami, przy szerokiej skali odcieniu oczu, wysokim wzrostem, krótkogłowością, długą, trójkątna twarzą, wąskim garbatym nosem smukłą budową ciała i dużymi stopami[7].
- Typ północno-zachodni - mieszaniec rasy nordycznej i śródziemnomorskiej, jasna, często piegowata skóra, z tendencją do zespolenia z jaskrawo rudymi włosami, względnie dysharmonijna pigmentacja oczu i włosów (włosy ciemne, oczy jasne rzadziej odwrotnie), głowa wydłużona, długa dosyć szeroka twarz, wąski nos, wysoki wzrost i smukła budowa ciała (podtypy anglosaski i Tronder (jasno i rudowłosi) i podtypy atlantyckie (ciemnowłosi) - według klasyfikacji Coona)[8][9].
- Typ litoralny - mieszaniec rasy armenoidalnej i śródziemnomorskiej, nie różni się pod względem pigmentacji od właściwych śródziemnomorców. Jest natomiast wyższy o ciężkiej budowie ciała, pośredniogłowy, z twarzą szeroką i nosem nieco szerszym (podtyp zdynarycyzowany według klasyfikacji Coona)[10][11].
- Typ sublaponoidalny - mieszaniec rasy śródziemnomorskiej i laponoidalnej, uderza licznymi właściwościami przypominającymi typ paleoazjatycki. Różni się jednak bardziej zaokrągloną głową i węższym nosem (jeden z wariantów typu alpejskiego według klasyfikacji Coona)[12].
- Typ alpejski - mieszaniec rasy armenoidalnej i laponoidalnej, skóra dosyć jasna, włosy ciemne, oczy piwne lub ciemne, twarz średnio długa, dosyć wąski nos, głowa okrągła i wzrost dosyć niski, na pograniczu średniego[13][14].
- Typ orientalny - wykazujący nawiązania armenoidalne, odznacza się dosyć wysokim wzrostem, smukłą budową ciała, ciemnośniadą skórą o żółtawym odcieniu, czarnymi kędzierzawymi włosami, wydłużoną głową, wąskim nosem i wąską twarzą.
- Typ paleoeuropeidalny (kromanioidalny) ma cechować zespolenie długogłowości z krótką i szeroką twarzą, szerokim nosem, jasnymi oczyma i jasnymi włosami o rudawym odcieniu (typ Brünn i po części typ Borreby według klasyfikacji Coona).
- Typ paleoazjatycki - odcina się od poprzedniego ciemniejszą pigmentacją. Niekiedy występuję dysharmonijna pigmentacja: jasne oczy przy ciemnych włosach. Szkielet jest ciężki a czaszka masywna(typ Brünn i po części typ Borreby według klasyfikacji Coona).
- Typ negroidalny
- Typ mediterranoidalny
- Typ australoidalny
- Typ austoafrykański
[edytuj] Klasyfikacja według Carletona Coona
Amerykański antropolog Carleton Coon zaproponował inny sposób klasyfikacji ras. Poniższa klasyfikacja opiera się na jego opisie typów rasowych Europy:
- Coon. C.S., Races of Europe, London 1939 - http://www.snpa.nordish.net/racesofeurope.htm
oraz syntezie jego koncepcji naukowych zawartych w:
- Coon C.S., The Living Races of Man, New York 1965
Odmiany:
- Australoids (australoidzi Australii<Aborygeni>, Oceanii i południowo-wschodniej Azji)
- Capoids (khoisanoidzi, obecnie reprezentowana przez szczątkowe populacje z południowo-zachodniej Afryki, Buszmenów i Hotentotów)
- Congoids (negroidzi Afryki)
- Europeids (europeidzi Europy, zachodniej Azji i północnej Afryki)
- Mongoloids (mongoloidzi Azji północnej i wschodniej)
- Amerindians (Indianie amerykańscy, pochodna mongoloidów, wyróżniani spośród nich, głównie na podstawie cech genetycznych).
Odmiany dzielą się na główne rasy a wśród nich można wyróżnić typy i podtypy:
1. Odmiana australoidalna dzieli się na 2 główne rasy:
-
- Aborygenów, czyli tubylców Australii.
- Papuasów i Melanezyjczyków.
2. Odmiana khoisanoidalna i negroidalna, przez wielu antropologów są grupowane w jedną odmianę, mimo że występują między nimi znaczące różnice morfologiczne i genetyczne. Khoisanoidzi w czystej postaci to Buszmeni. Hotentoci to mieszanka z negroidami. Negroidzi dzielą się na Pigmejów, Murzynów i Nilotów. Ludy Etiopii i Somalii są w znacznym stopniu wymieszane z europeidami. Przedstawiciele negroidów charakteryzują się następującymi cechami antropologicznymi:
- skóra brunatna do czarnoszarej;
- oczy ciemne;
- włosy ciemne, fil-fil lub wełniste;
- twarz prognatyczna (tj. silnie wysunięta część twarzowa czaszki), o słabo rozwiniętej bródce;
- nos szeroki, płaski;
- wargi grube, wywinięte;
- słabe owłosienie ciała.
3. Odmiana europoidalna dzieli się na:
- I. Rasa górnopaleolityczna - typy tu wymienione są umieszczone razem tylko ze względu na ich bardzo dalekie, datujące się na Górny Paleolit pokrewieństwo (Borreby, Brunn, alpejski, uralski, laponoidalny). Są one obecnie zbyt zróżnicowane, by opisywać je razem, dlatego podzielone zostały na odrębne grupy.
- B. Grupa północno-wschodnia
-
- laponoidalny
- typ uralski (w Polsce reprezentuje go 5% populacji)
-
- C. Grupa północno-zachodnia (kromaniońska)
- II. Rasa śródziemnomorska
- A.
- B. Typy mieszane alpejsko-śródziemnomorskie:
- Choć są to mieszanki, to nie nazywa się ich podtypami ze względu na czas kiedy się ukształtowały (około 4000 lat temu) i wynikającą z tego stabilizację cech antropologicznych.
-
- dynarski (w Polsce reprezentuje go 10% populacji)
- armenoidalny
-
- III. Rasa nordyczna:
- Typy proto-nordyczne:
- Obecne typy nordyczne:
- typ halsztacko-nordyczny (w Polsce reprezentuje go 8% populacji)
- typ celtycko-nordyczny
- Podtypy mieszane rasy nordyckiej ze śródziemnomorską i górnopaleolityczną:
- A. Podtypy mieszane między typami należącymi do rasy górnopaleolitycznej (kromaniońskiej) i nordyckiej:
-
- podtyp anglosaski (Anglo-Saxon)
- podtyp Tronder
- podtyp Fälish
-
- B. Podtypy atlantyckie (północnozachodnie) – mieszanki z typem atlantycko-śródziemnomorskim:
- C. Podtypy wschodnie (mieszanki z typem uralskim):
-
- podtyp Neo-Danubian (w Polsce reprezentuje go 37% populacji)
- podtyp wschodnio-bałtycki (East-Baltic) (w Polsce reprezentuje go 5% populacji)
-
- D. Podtypy południowe (mieszanki z typami dynarskim i alpejskim), (w Polsce reprezentuje je 20% populacji):
4. Mongoloids (mongoloidzi Azji północnej i wschodniej)
5. Amerindians (Indianie amerykańscy, pochodna mongoloidów, wyróżniani spośród nich, głównie na podstawie cech genetycznych).
[edytuj] Klasyfikacje populacyjne
Tego typu klasyfikacje pojawiły się pod wpływem zwrotu w kierunku ewolucjonizmu, który miał miejsce w roku 1950 podczas wspólnego sympozjum zorganizowanego przez antropologów, genetyków oraz biologów zajmujących się klasyfikacjami taksonomicznymi w Cold Spring Harbor.
Koncepcja populacyjna odrzucała realizm taksonomiczny, zakładała natomiast, że rasa to pojęcie umowne, ponieważ pomiędzy osobnikami zachodzi ciągły przekaz genów. Populacja w tym przypadku jest podstawową jednostką taksonomiczną, a nie człowiek. Nie można więc mówić o tym, do jakiej rasy należy dany człowiek, lecz jedynie jaką rasę stanowi dana populacja.
Koncepcja ta zakłada tutaj także wpływ ewolucji kulturowej na zróżnicowanie biologiczne populacji, w szczególności poprzez wpływ na adaptację do warunków naturalnych środowiska.
Pomimo, że zakładano rozmycie pojęcia rasy, to jednak także przedstawiciele tego nurtu antropologicznego tworzyli klasyfikacje ras. Carleton Coon wraz ze Stanleyem Garnem oraz Josephem Birsellem zaproponowali podział na dziewięć ras głównych, wśród których wyróżnili 33 rasy lokalne:
- Rasa afrykańska - 6 ras lokalnych
- Rasa amerykańska - 6
- Rasa australijska - 2
- Rasa azjatycka - 8
- Rasa europejska - 4
- Rasa indyjska - 2
- Rasa melanezyjska - 2
- Rasa mikronezyjska -1
- Rasa polinezyjska - 2
[edytuj] Koncepcja zmienności klinowej
Koncepcja ta opiera się na pojęcia zmienności klinowej i pojęcia kliny. Zakłada się tutaj, że w przestrzeni geograficznej napotykać można na danym obszarze o zmiennej wartości danej cechy fenotypowej. Prekursorami tej koncepcji są Ashley Montagu oraz Frank Livingstone. Zakładali oni, że można udowodnić hipotezę, że rasy nie istnieją. jeżeli gatunek można podzielić na rasy biorąc pod uwagę jedną cechę, to przy kilku cechach już tego zrobić nie można.
Mimo to, Ashley Montagu zaproponował nową definicję rasy:
| Cytat: |
|
Rasa jest mniej lub bardziej izolowaną, zasiedlającą wspólne terytorium populacją osobników jednego gatunku, różniącą się od innych populacji tego gatunku częstością występowania genu lub większej liczby genów.
|
[edytuj] Koncepcja systemowa
Koncepcja ta pojawiła się w latach 80. XX wieku w oparciu o teorię systemów Ludwiga von Bertalanffy. W założeniach tej koncepcji antropologia powinna poza opisem biologicznych cech populacji, także badać wpływ czynników społecznych i kulturowych na biologiczne zróżnicowanie człowieka. W tej koncepcji także zrezygnowano z klasyfikacji ras na rzecz badania procesów zachodzących w biokulturowych systemach adaptacyjnych.
[edytuj] Krytyka podziału ludzi na rasy
Część współczesnych antropologów kwestionuje w ogóle sens typologii antropologicznej. Odmiana w niektórych z powyższych założeń nie jest jednak wyróżniana na podstawie różnic genetycznych, a fenotypowych. Ale np. badania genetyczne[potrzebne źródło], zwłaszcza związane z epidemiologią (głównie chorób, w których rolę odgrywają uwarunkowania genetyczne) wykazują zależność między rasą a częstością zachorowań na daną chorobę niezależnie od miejsca zamieszkania.
W 1999 69% antropologów w Stanach Zjednoczonych odrzucało pojęcie rasy, w Polsce w 2001 odrzucało to pojęcie 25% antropologów fizycznych, jednakże w badaniach ankietowych, na podstawie których zebrano te dane wśród amerykańskich antropologów tylko 46% udzieliło odpowiedzi na to pytanie, gdy w Polsce aż 94% ogółu respondentów[15].
Badania genetyczne przeprowadzone przez zespół Rebeki Cann i Marka Stonekinga pod opieką Allana Wilsona, opublikowane w 1987 Nature[16] donoszą o minimalnym stopniu dywergencji "rasowej" u żyjącego obecnie Homo sapiens. Według autorów różnice genetyczne między domniemanymi "rasami" wynoszą 15%, w obrębie "ras" 85%. Aby podzielić gatunek na rasy, różnice genetyczne międzygrupowe muszą wynosić 20-30%. U człowieka z pośród 3 miliardów par zasad tylko kilkaset warunkuje intensywność pigmentacji skóry i morfologię twarzy, co jak widać jest liczbą nieznaczną. Kolejną sprawą, na którą należy zwrócić uwagę jest fakt, ze rasy ludzi wyodrębnia się głownie na podstawie kilku anatomicznych szczegółów budowy zewnętrznej ludzkiego ciała. Nauka nie uznaje obecnie biologicznego podziału rasowego w obrębie żyjących dziś grup ludzkich. Rasa uważana jest jedynie za wytwór kultury, nie mający podstaw w biologii, a zatem nie funkcjonuje w odniesieniu do człowieka jako pojęcie biologiczne.
Przypisy
- ↑ Czekanowski J., Człowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa 1967; Zarys Antropologii Polski, Warszawa 1934
- ↑ Przykłady fotograficzne
- ↑ Przykłady 8-9
- ↑ Przykłady fotograficzne 1-3
- ↑ Przykłady fotograficzne
- ↑ Przykłady fotograficzne 1-6
- ↑ Przykłady fotograficzne
- ↑ Przykłady fotograficzne
- ↑ Przykłady fotograficzne 7-9
- ↑ Przykład 1
- ↑ Przykład 7
- ↑ Przykład 2
- ↑ Przykłady 1-4
- ↑ Przykłady
- ↑ Katarzyna Kaszycka, Jan Strzałko "Race" - Still an Issue for Physical Anthropology? Results of Polish Studies Seen In the Light of the U.S. Findings, American Anthropologist, t. 105, nr. 1
- ↑ w artykule "Mitochondrial DNA and Human Evolution" s. 31-36
[edytuj] Bibliografia
- Coon C.S., Races of Europe, London 1939 - http://www.snpa.nordish.net/racesofeurope.htm
- Coon C.S., The Living Races of Man, New York 1965
- Czekanowski J., Człowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa 1967
- Czekanowski J., Zarys Antropologii Polski, Warszawa 1934
- Tyrała R., O jeden takson za dużo. rasa jako kategoria społecznie problematyczna, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005, ISBN 83-88164-90-2
[edytuj] Zobacz też
- rasa
- rasizm
- rasogeneza
- różnice międzyrasowe u ludzi
