Wojna holendersko-portugalska o Brazylię
Z Wikipedii
Holendersko-portugalska wojna o Brazylię 1624-1661 to konflikt kolonialny pomiędzy królestwem Portugalii i Republiką Zjednoczonych Niderlandów w Ameryce Południowej.
Spis treści |
[edytuj] Kulisy wojny
Wraz ze śmiercią Henryka I (1512-1580) wygasła w Portugalii dynastia Avizów. Do walki o koronę portugalską stanęło wielu konkurentów. W roku 1580 władza w Portugalii dostała się w ręce wnuka portugalskiego króla - Filipa II hiszpańskiego (1527-1598). Rok później władca przyjął koronę królewską jako Filip I (1581-1598). Portugalia była wówczas pod wpływami Hiszpanii, przez co weszła w konflikt z Niderlandami i Anglią, prowadzącymi wówczas walki z Hiszpanią (wojna osiemdziesięcioletnia).
W roku 1588 podczas nieudanej inwazji na Anglię dokonanej przez Hiszpańską Armadę, zniszczona została znaczna cześć biorącej udział w tej akcji floty portugalskiej. Utrata floty znacznie utrudniała Portugalczykom ochronę posiadłości zamorskich. Następstwa udziału w wojnie hiszpańskiej były dla państwa portugalskiego niekorzystne. W roku 1594 król Filip II zamknął port w Lizbonie dla statków angielskich i holenderskich. W roku następnym angielskie jednostki zaatakowały miasto portowe Faro, a angielscy piraci rozpoczęli działania w rejonie Indii. Od roku 1600 Portugalczykom w Indiach zagrażać zaczęła nowo powstała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska. Wkrótce wzorowana na niej powstała Holenderska Kompania Wschodnioindyjska. Wsparła ona m.in. Arabów podczas zdobycia Ormuzu w roku 1622.
Holendrom, wspieranym przez Francję udało się w początkowej fazie konfliktu odnieść kilka sukcesów szczególnie w Azji Wschodniej. Portugalczycy stracili tam m.in. Moluki i Malakkę (1601), a tym samym utracili kontrolę nad handlem do Indii Wschodnich.
W latach 1594-1604 angielscy i holenderscy piraci przypuszczali liczne ataki na portugalskie miasta w Brazylii. Działania te zapoczątkowały regularną wojnę w tym regionie.
[edytuj] Ofensywa niderlandzka 1624-1640
W roku 1624 flota holenderska w sile 26 okrętów dowodzona przez Jacoba Willekensa i Pieta Heyna odbiła z rąk Portugalczyków miasto Bahia. Następnie Holendrzy obrali kurs na wybrzeża Afryki, gdzie zamierzali zdobyć kolejne portugalskie miasto Luando. Próba zajęcia miasta nie powiodła się jednak, gdyż w następnym roku 1625, 30 kwietnia flota hiszpańsko-portugalska po odparciu przeciwnika wpłynęła do portu. Po drugiej nieudanej próbie zdobycia Luando w roku 1627, Holendrzy skierowali się w rejon Pernambuco, które było głównym punktem produkcji cukru i drewna. W roku 1630 admirał Loneq zdobył miasto Olinda, kładąc podwaliny pod budowę nowej kolonii - Nowa Holandia ze stolicą w Recife. W latach następnych dochodziło do walk z portugalskimi osadnikami dowodzonymi przez generałów Matiasa de Albuquerque i Bagnolo, a także z flotą hiszpańsko-portugalską. Holendrzy do roku 1636 zdobyli około 700 statków, których wartość z towarami szacowana była na około 100 000 ówczesnych guldenów. Ta wysoka kwota nie była jednak w stanie pokryć całkowitych kosztów jakie kolonia przeznaczała na wojnę.
4 sierpnia 1636 r. namiestnikiem Nowej Holandii został Jan Maurycy von Nassau-Siegen (1604-1679). Jego celem było dopilnowanie spraw finansowania wojny i niepodległości kolonii. Wraz z nim z Europy dotarli w dniu 23 stycznia 1637 r. pracownicy techniczni, naukowcy i oddział wojskowy, którzy mieli za zadanie odbudować system państwa. Maurycy skonsolidował kolonie, rozszerzając wpływy holenderskie w kierunku północnym. Do roku 1642 Holenderska Kompania Zachodnioindyjska podporządkowała sobie garnizony w Maranhao, Ceara, Rio Grande do Norte, Paraiba, Itamaraca, Pernambuco, Alagos i Sergipe. Pomimo że Maurycy dysponował zaledwie siłami 6000 ludzi, w roku 1638 dokonał próby zajęcia Bahii a rok później z sukcesem odparł atak portugalski na Refice. Do decydującego starcia doszło od 12 do 17 stycznia 1640 r. w bitwie morskiej pod Itamaraca, w której flota niderlandzka odniosła zwycięstwo nad siłami hiszpańsko-portugalskimi hrabiego La Torre.
W tym czasie Brazylia była gospodarczo ściśle związana z koloniami portugalskimi na zachodnim wybrzeżu Afryki, skąd pozyskiwała niewolników. Było jasne, że i te regiony staną sie celem ataków Kompanii Zachodnioindyjskiej. Poprzednie próby zajęcia fortu Elmina na wybrzeżu Gwinei w latach 1603, 1606 i 1607 zakończyły się niepowodzeniem. Także akcja Pieta Heynsa w roku 1624 była nieudana podobnie jak próba wzięcia twierdzy przez Jana Dirickszona na czele 15 okrętów i 1200 żołnierzy.
W roku 1637 Maurycy wysłał w to miejsce nową ekspedycję w sile 9 okrętów i około 800 żołnierzy, które zdobyły ostatecznie ten ważny punkt strategiczny.
[edytuj] Zawieszenie broni 1641-1648
W grudniu 1640 r. doszło do przewrotu w Portugalii. Szlachta portugalska ogłosiła niezależność od Hiszpanii, wybierając Jana IV (1604-1656) z dynastii Braganza na nowego króla. W wyniku tego wydarzenia, portugalskie kolonie straciły sojusznika militarnego jakim były wojska hiszpańskie. Osłabieni Portugalczycy starali się porozumieć z rządem Niderlandów. W roku 1641 r. doszło do rozmów w Den Haag. Wysłannicy portugalscy zaproponowali podpisanie zawieszenia broni, co było korzystne dla niderlandzkich kompanii handlowych. Propozycję wstępnie zaakceptował namiestnik Zjednoczonych Niderlandów książę Fryderyk Henryk (1584-1647). Zgoda na zawieszenie broni doprowadziła do wyraźnego odprężenia w Brazylii, wymiany jeńców i wycofania się jednostek partyzanckich z terenów Nowej Holandii. Mimo to obie strony zwlekały z podpisaniem traktatu, pragnąc uzyskać dla siebie jak najkorzystniejsze warunki.
Przerwę w działaniach wojennych wyjkorzystał Maurycy von Nassau-Siegen, wysyłający kolejne ekspedycje do Afryki, które jeszcze w roku 1641 zajęły portugalskie posiadłości w Angoli, miasta Luanda i Benguela oraz wyspy Sankt Tome i Anobom. Oprócz tego Holendrzy zajęli Adras, Minas i Calabares. Dzięki tym zdobyczom Maurycy zamierzał osiągnąć dwie korzyści: pozyskać własne źródło zdobycia niewolników oraz zaszkodzić gospodarce hiszpańsko-portugalskiej w rejonie. Od tego czasu obie strony zaczęły respektować zawieszenie broni.
W roku 1642 doszło do wybuchu powstania w Maranhao przeciwko holenderskiemu panowaniu. Powstanie szybko nabrało większego rozmiaru, pomimo faktu, że Maurycy posiadał siły zdolne do jego zdławienia. Jednak akcje Kompanii Zachodnioindyjskiej wyraźnie spadły na skutek zawieszenia broni. Zamrożono subsydia dla Nowej Holandii, przez co kolonia nie miała wystarczających funduszy na walkę z powstańcami. W tej sytuacji Maurycy von Nassau-Siegen złożył dymisję i opuścił kontynent w maju 1644 r. Władzę nad republiką przejęła Rada cywilno-militarna.
Kilka miesięcy później doszło do wybuchu nowego powstania w Pernambuco pod wodzą mulata Joao Fernandesa Vieiry. Początkowo rząd portugalski nie udzielił wsparcia powstańcom. Dopiero po po zwycięstwie partyzantów Vieiry pod Tabocas (15 kilometrów od Recife) i zajęciu sporej ilości terenów, gubernator Telles da Silva zdecydował się na wysłanie wsparcia w postaci dwóch regimentów. Oficjalnie siły przeznaczone miały być do pomocy Holendrom, faktycznie jednak ich celem było wsparcie powstańców. Po włączeniu się wojsk portugalskich do walk, sytuacja Holendrów stała się krytyczna.
W roku 1648 wojna rozpętała się na nowo. Holendzrzy przypuścili dwa nieudane ataki na Bahię i Rio Sao Francisco. Portugalczyków wspierały siły Indian. 19 kwietnia 1648 r. siedem regimentów niderlandzkich (4500 ludzi) pod wodzą generała Siegmundta Schkoppe poniosło klęskę w bitwie pod Guararapes (na południe od Refice) w starciu z 2400 Portugalczykami, oszańcowanymi na wzgórzach. Po tym zwycięstwie w ręce portugalskie wpadło Olinde.
Wykorzystując sytuację na froncie, Portugalczycy wysłali ekspedycję na wybrzeże afrykańskie, gdzie niewielkim wysiłkiem odzyskali utracone porty. Dzięki kontroli nad handlem niewolników, pozycja Portugalii znacznie wzrosła, natomiast Holandia doznała załamania gospodarczego.
[edytuj] Ofensywa portugalska 1649-1661
Po ostatnich sukcesach militarnych Korona portugalska podjęła nowe działania wojenne przeciwko Niderlandom. Portugalczycy mieli jednak ograniczone środki militarne, co było wynikiem prowadzonej równolegle wojny o niezależność od Hiszpanii. Konflikt pożerał ogromne środki finansowe a flota stopniała do zaledwie kilku jednostek. W tej sytuacji rząd portugalski zdecydował się na założenie Kompanii Handlowej, która byłaby w stanie sfinansować potrzeby armii. 10 marca 1649 król Jan IV wprowadził dekret o powstaniu Kompanii Handlowej w Brazylii (port. Companhia Geral do Comercio do Brasil). Kompania nadzorowana była z Lizbony i zobowiązała się m.in. wystawić 36 okrętów do ochrony morskich dróg handlowych. Następnie flota z pełnym wyposażeniem popłynęła do Ameryki Południowej.
19 lutego 1649 r. doszło do drugiej bitwy pod Guararapes. Holendrzy broniący wzgórza zostali okrążeni i rozbici przez przeważające siły portugalskie. Poległo około 1000 żołnierzy holenderskich, 47 Portugalczyków oraz 60 Indian i czarnoskórych pomocników.
W następnych latach wojna nie przyniosła już większych starć. Holendrzy stopniowo wypierani byli ze swoich umocnień. Od roku 1652 sytuacja stała się trudna dla Holendrów. W Europie Niderlandy uwikłane były w wojnę z Anglią 1652-1654, na którą skierowano większość sił. Pod koniec roku 1653 r. utrzymywało się jeszcze tylko Recife. Po wysłaniu przez Jana IV floty, ktora miała zająć holenderski garnizon, w dniu 26 stycznia 1654 Holendrzy skapitulowali. Cała Nowa Holandia dostała się w ręce portugalskie.
Przyczyny porażki Holendrów upatrywane są w różnych kategoriach. Oprócz problemów finansowych Kompania Zachodnioindyjska posiadała słabo zdyscyplinowaną i zorganizowaną armię, na dodatek kiepsko wyposażoną. Żołnierze pochodzili z różnych krajów. Byli wśród nich Holendrzy, Niemcy, Francuzi, Anglicy i Polacy. Portugalczyków wspierały natomiast sprzymierzone plemiona indiańskie, a także czarni niewolnicy rekrutowani na plantacjach oraz wysłany z Hiszpanii Korpus Neapolitańczyków i Hiszpanów. Dużą pomoc okazały też formacje osadników portugalskich i jednostki mieszańców z terenów przygranicznych.
[edytuj] Traktat pokojowy
W roku 1657 Holendrzy zaatakowali po raz pierwszy Portugalię, blokując Lizbonę przez okres 3 miesięcy. Aż do momentu podpisania układu pokojowego, Portugalia utraciła praktycznie wszystkie swoje posiadłości w Azji Wschodniej. W roku 1655 padł Cejlon, w roku 1661 po podpisaniu pierwszego układu pokojowego Malabary. Portugalczycy zatrzymali jedynie Macau, Timor i inne posiadłości na wybrzeżu. W roku 1663 podpisano ostateczny traktat pokojowy, na mocy którego Portugalia zapłaciła Niderlandom odszkodowanie, zatrzymując wybrzeże Barazylii i Afryki Zachodniej.
[edytuj] Literatura
- Walter G.Armende: Geschichte Portugals, W.Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1966.
- Ernst G.Jacob: Grunzuege der Geschichte Portugals und seiner Uebersee-Provinzen, Darmstadt 1969.
- William C.Atkinson: Geschichte Spaniens und Portugals, Muenchen 1962.
