Dakotowie
Z Wikipedii
- Nazwa grupy etnicznej lub plemienia: Dakota, Lakota, Nakota, Sioux
- Polska nazwa: Dakotowie, Dakoci, Siuksowie, Sjuksowie, Lakoci
- Język: dakota
- Krótka charakterystyka: Indianie Ameryki Północnej z obszaru Wielkich Równin, Dakotowie dzielą się na trzy grupy: wschodnią Santee, środkową Yankton i zachodnią Teton.
- Sławne postaci historyczne: Mahpiya Luta (Czerwona Chmura, ang. Red Cloud), Tashunka Witko (Szalony Koń, ang. Crazy Horse), Tatanka Yotanka ( Siedzący Byk, ang. Sitting Bull), Charles Alexander Eastman (Ohiyesa)
- Znane postaci współczesne: Vine Deloria, Jr., Ella Cara Deloria, Russell Means, Fritz Scholder, Floyd Red Crow Westerman
Spis treści |
[edytuj] Nazwy
Wspólna nazwa oznaczająca: "sprzymierzeni", "przyjaciele", była wymawiana w dialekcie Santee: Dakota (ang. Dakotha), w dialekcie Teton: Lakota (ang. Lakotha), a w dialekcie Yankton: Nakota. W języku polskim przyjętą nazwą dla wszystkich tych grup jest Dakotowie (Dakotowie Santee, Dakotowie Teton, Dakotowie Yankton), w angielskim często używana jest ogólnie nazwa Lakota (ang. Lakotha). Popularnie używanym określeniem Indian narodu Dakotów jest także Siuksowie (Sjuksowie). Nazwa ta została nadana im przez Francuzów, którzy skrócili w ten sposób algonkińską nazwę "Nadoweisiw" lub "nadewisou" - Małe Żmije, jaką nadali Dakotom Czipewejowie. Nazwa ta początkowo była przyswojona przez francuskich kolonistów jako fr. Nadouéssioux, następnie skrócona na Sioux. Nazwa Sioux z początku była obraźliwa, lecz obecnie jest oficjalnie stosowana w USA w stosunku do wszystkich grup Dakotów. Jednak ze względu na znaczenie i pochodzenie obu nazw (Lakota/Siuksowie) sami Dakotowie mówią o sobie raczej jako o ludzie Lakota lub Dakota.
[edytuj] Wczesna historia i teren zamieszkiwania
W czasach odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba lud Dakota zamieszkiwał pd-wsch. tereny Ameryki Pn., prawdopodobnie w okolicach Florydy. Został stamtąd wyparty przez inne plemiona, uchodzące przed białymi osadnikami. W XVII w. Dakotowie osiedli na północnym wschodzie obecnego USA, w okolicach górnego biegu Missisipi i Wielkich Jezior. Pierwsze wzmianki o Dakotach (jako Nadewisou) zostały zanotowane przez francuskich misjonarzy w 1640. Toczyli oni wówczas stałe wojny z Czipewejami (Odżibwejami). W walkach tych Czipewejowie uzyskali przewagę dzięki użyciu broni palnej, kupowanej od białych, na skutek czego około połowy XVIII w. Dakotowie zostali wyparci na zachód, na Wielkie Równiny. Po migracji, Dakotowie podzielili się na trzy zgrupowania: Teton, Yankton i Santee. Najdalej na zachód wyemigrowali Tetoni, przekraczając Missouri i opierając się o Góry Czarne, skąd wyparli Czejenów i Kiowa. Na wschodzie, nad górną Missisipi pozostali Dakotowie Santee. Siedem plemion Dakotów tworzyło wspólny związek "siedmiu ogni rady" (plemiona: Mdewakanton, Wahpeton, Wahpekute, Sisseton, Yankton, Yanktonai i Teton). Yanktonai dzielili się jeszcze na Górnych (Pah Baxah, Wahzecootai i Gens Perchez) i Dolnych (Hukpatina i Assiniboin). Do Tetonów zalicza się plemiona: Se chong hhos, Hunkpapa, Miniconjou, Oglala, Oohenonpa, Etas epe cho i Sihasapa (Dakota Czarne Stopy - różne od Czarnych Stóp właściwych)
Tetoni prowadzili wędrowny tryb życia, zajmując się głównie polowaniami na bizony, dostarczające pożywienia, ubrania i skór na namioty tipi. Bardziej osiadli Dakotowie Santee oprócz sezonowych polowań na bizony, zajmowali się częściowo rolnictwem i zbieractwem (m.in. dzikiego ryżu) i mieszkali w drewniano-ziemnych chatach. Początkowo jako zwierzęta juczne wykorzystywano psy, później konie.
[edytuj] Historia w XIX wieku
Podczas wojny amerykańsko-brytyjskiej w 1812 Dakotowie walczyli po stronie Brytyjczyków. Traktat pokojowy między Dakotami a rządem USA podpisano w lipcu 1815. Traktatem z sierpnia 1825 wyznaczono granicę między nimi i innymi plemionami a USA. Na jego mocy Dakotowie posiadali znaczną część obecnych stanów: Minnesota, Dakota Południowa i Dakota Północna, Wisconsin, Iowa, Missouri i Wyoming. Ponownie granicę zrewidowano traktatem z 17 września 1851. Dakotowie Santee zostali wówczas zmuszeni do sprzedaży większości swoich terytoriów za 1 665 000 USD, zachowując rezerwat na obu brzegach rzeki Minnesoty. W 1858 Senat amerykański ograniczył rezerwat w Minnesocie jedynie do południowego jej brzegu.
Wynikiem rugowania Dakotów z ich ziem i narzucania im obcego stylu życia były konflikty z białą ludnością. Do pierwszego poważnego starcia, w którym zostało zabitych 30 żołnierzy amerykańskich, doszło w 1854 w okolicy Fort Laramie w Wyoming. W odwecie, 3 września 1855 armia amerykańska zaatakowała wioskę Dakotów w Nebrasce, zabijając 100 mężczyzn, kobiet i dzieci. W 1862 doszło do krwawego powstania Santee Dakotów wodza Taoyateduta (ang. Little Crow) w Minnesocie. W wyniku powstania zabito około 700 osadników i 100 żołnierzy oraz wielu Indian.
Na zachodzie, w połowie XIX w. w posiadaniu Indian znajdowało się całe terytorium od zachodnich brzegów Missisipi do Gór Skalistych i do granic Teksasu na południu. Od 1851 rząd amerykański zaczął na podstawie traktatu z Fort Laramie wyznaczać szlaki przez terytorium Indian. Kiedy jednak Amerykanie próbowali przeprowadzić szlak z Fortu Laramie do Montany (szlak Bozemana), doszło (w latach 1866-1867) do wojny z Dakotami Teton, którym przewodził wódz Czerwona Chmura (Red Cloud). Zakończona została traktatem z 1868, gwarantującym Dakotom na zawsze Góry Czarne. W latach 70. XIX w. jednakże odkryto w Górach Czarnych złoto, które ściągnęło tam masy poszukiwaczy i górników. Spotykało się to z oporem Indian, którzy uważali Góry Czarne za święte miejsce. Gdy Dakotowie odmówili sprzedaży Gór Czarnych, na teren ten wysłano przeciw Indianom armię amerykańską. W rezultacie, 25 czerwca 1876 doszło do bitwy nad Little Bighorn, w której sprzymierzeni wojownicy Teton Dakotów i mniejsze ilości Yankton i Santee Dakotów oraz Czejenów, dowodzeni m.in. przez Szalonego Konia (Crazy Horse) i Siedzącego Byka (Sitting Bull), unicestwiły pułk kawalerii amerykańskiej dowodzony przez płk George'a Custera. Opór Dakotów został jednak następnie złamany i zmuszeni oni zostali do oddania Gór Czarnych i okolicznych ziem oraz do osiedlenia się w 5 rezerwatach: Pine Ridge, Rosebud, Cheyenne River, Standing Rock i Lower Brule. Ostatnia próba powstania w latach 1890-1891, związana z rozprzestrzenianiem się wśród Dakotów mistycznego Tańca Ducha, została krwawo stłumiona. Nad strumieniem Wounded Knee w rezerwacie Pine Ridge w grudniu 1890, amerykańscy żołnierze zabili od 150 do 370 Dakotów z grupy wodza Wielkiej Stopy (Big Foot) z plemienia Miniconjou.
[edytuj] Dakotowie obecnie
Obecnie Dakotowie Teton zamieszkują m.in. w Dakocie Północnej i Dakocie Południowej. Nakota są najmniejszą grupą, zamieszkującą m.in. w rezerwacie Yankton w Południowej Dakocie, a Dakotowie Santee zamieszkują m.in. w rezerwatach w Minnesocie i Nebrasce. W 1990 populacja Dakotów w USA liczyła około 100 tysięcy, a w Kanadzie - 10 tysięcy. Większość Dakotów mieszka dziś poza rezerwatami, zwykle w największych miastach USA, ale wielu z nich zachowuje swoją plemienną tożsamość i elementy tradycyjnej kultury, utrzymując silne związki rodzinne i plemienne, i okresowo odwiedzając krewnych i przyjaciół w rezerwatach.
Rezerwat Pine Ridge w Dakocie Południowej jest drugim co do wielkości indiańskim rezerwatem w USA, a zarazem jednym z najbiedniejszych okręgów w całym kraju. Bardzo wysokie bezrobocie, niski poziom oświaty i opieki zdrowotnej, a także alkoholizm, narkomania, przemoc i złe nawyki żywieniowe to podstawowe problemy społeczne tego (i wielu innych) rezerwatów. Jednocześnie pozostaje on ośrodkiem kultywowania i odradzania dawnych tradycji, obrzędów, języka i religii Dakotów (Taniec Słońca, pow-wow itp.), przyciągającym coraz więcej turystów i badaczy indiańskich kultur. Władzę samorządową w rezerwacie sprawuje (zgodnie z ustawą o reorganizacji Indian z 1934 roku) nadzorowana przez Biuro do spraw Indian (ang. Bureau of Indian Affairs) Rada Plemienna (wybierana co dwa lata w głosowaniu) oraz plemienne: sąd i policja.
W wyborach do Rady Plemiennej w 2004 pierwszą kobietą - przewodniczącym Rady Plemiennej w rezerwacie Pine Ridge została pielęgniarka Cecilia Fire Thunder, która pokonała lakockiego działacza Ruchu Indian Amerykańskich (AIM) i znanego aktora Russella Meansa. Means przegrał także kolejne wybory do władz plemiennych w 2006 r.
19 grudnia 2007 Russell Means i inni działacze z plemienia Lakotów ogłosili, że zrywają jednostronnie traktaty zawarte ponad 150 lat temu z rządem USA i zamierzają stworzyć niezależne państwo - Republika Lakocka. Tej odnotowanej przez liczne media manifestacji niewielkiej grupy lakockich aktywistów nie poparły jednak żadne formalne władze plemienia.[1].
Liczebność w roku 2000: Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2000 roku 108 272 obywateli USA zadeklarowało, że jest pochodzenia wyłącznie Sioux (z różnych grup), zaś 153 360 oświadczyło, że ma pochodzenie wyłącznie lub między innymi Sioux (z różnych grup). Podczas spisu nie zbierano danych dotyczących przynależności do historycznej grupy Dakotów.
[edytuj] Plemiona
Naród Dakotów dzielił się na trzy grupy, które z kolei dzieliły się na poszczególne plemiona.
- wschodnia grupa Santee (Dakota)
- Mdewakantonwan (Mdewkanton)
- Sisitonwan (Sisseton)
- Wahpekute
- Wahpetonwan (Wahpeton)
- środkowa grupa (Nakota)
- Ihanktonwan (Yankton)
- Ihanktonwana (Yanktonai lub Mały Yankton)
- Górni Yanktonai
- Dolni Yanktonai
- zachodnia grupa Teton (Lakota)
- Oglala (główna grupa Teton)
- klany: Payabya, Tapisleca, Kiyaksa, Wajaje, Itesica, Oyuhpe, Wagluhe
- Sihasapa (Blackfoot Sioux - Czarne Stopy Dakota)
- Sichangu (Se chong hhos, fr.: Brulé)
- Górni Brule
- Dolni Brule
- Hunkpapa
- Miniconjou
- Itazipacola (Etas epe cho, fr.: Sans Arcs, ang. Without Bows, No Bows - Bez Łuków)
- Oohenonpa (ang.: Two-Kettle lub Two Boilings - Dwa Kotły)
- Oglala (główna grupa Teton)
[edytuj] Znane postaci:
- Santee:
- Mdewakanton: Little Crow Taoyateduta, Mały Kruk lub Mała Wrona)
- Yankton: Waneta
- Teton:
- Oglala: Mahpiya Luta (Czerwona Chmura, Red Cloud), Tashunka Witko (Szalony Koń, Crazy Horse), Tasunkakokipapi, Boją Się Nawet Jego Koni, They-fear-even-his-horses), Wasechun-Tashunka (Amerykański Koń, American Horse), Kopiący Niedźwiedź (Kicking Bear)
- Hunkpapa: Tatanka Yotanka (Siedzący Byk, Sitting Bull), Wroni Król (Crow King), Deszcz w Twarz (Rain in the Face), Pizi (Gall)
- Miniconjou: Sitanka (Wielka Stopa, Big Foot), Hump
- Itazipacola (No Bows, Bez Łuków): Wambli Gleska (Cętkowany Orzeł, Spotted Eagle)
- Brule: Niski Byk (Short Bull)
[edytuj] Zobacz też
- Masakra nad Wounded Knee
- Wojna Metysów z Siuksami
- Vine Deloria, Jr.
- Ella Cara Deloria
- Charles Alexander Eastman
- Fritz Scholder
- Floyd Red Crow Westerman
- John Trudell
- USS "Sioux"
