Stany Zjednoczone

Z Wikipedii

The United States of America Stany Zjednoczone Ameryki
Flaga Stanów Zjednoczonych Godło Stanów Zjednoczonych
Dewiza: (angielski) In God We Trust1 (W Bogu ufność pokładamy)
Hymn: The Star-Spangled Banner (Gwiaździsty Sztandar)
Język urzędowy	oficjalnie: brak; przyjęto, że angielski
Język używany	angielski, hiszpański, francuski, niemiecki, polski
Stolica	Waszyngton
Ustrój polityczny	republika federalna
Głowa państwa	prezydent George W. Bush
Zastępca głowy państwa	wiceprezydent Dick Cheney
Szef rządu	George W. Bush
Zastępca szefa rządu	Dick Cheney
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	3. na świecie 9 631 418 km² 4,9%
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	3. na świecie 303 753 000▲ 31 osób/km²
PKB (2008)  • całkowite   • na osobę	14 305,7 mld. USD2▲ 46 820 USD▲
PKB (PPP) (2008)  • całkowite   • na osobę	14 045,6 mld. USD2▲ 45 968 USD▲
Jednostka monetarna	1 dolar amerykański = 100 centów (USD, $)
Niepodległość	od Wielkiej Brytanii 4 lipca 1776
Strefa czasowa	UTC -5 do -11 – zima UTC -4 do -10 – lato
Kod ISO 3166	US
Domena internetowa	.us
Kod samochodowy	USA
Kod telefoniczny	+1
1  W latach 1776-1956 E pluribus unum (Z wielości jedność) 2  Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2008 (źródło: IMF)

Stany Zjednoczone, Stany Zjednoczone Ameryki (ang. United States, United States of America, w skrócie: US, USA) – państwo położone w Ameryce Północnej. Graniczy z Kanadą od północy i Meksykiem od południa; od wschodu granicę kraju stanowi Ocean Atlantycki, od północnego wschodu Ocean Arktyczny, a od zachodu Ocean Spokojny. Trzecie państwo świata pod względem terytorium (po Rosji i Kanadzie) oraz trzecie pod względem liczby ludności (po Chinach i Indiach).^[1]

Spis treści 1 Historia 1.1 Konflikty kolonistów z władzami Anglii 1.2 Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna 1.3 Wojna brytyjsko-amerykańska 1.4 Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu 1.5 Rozwój gospodarczy 1.6 Indianie 1.7 Wojna secesyjna 1.8 Izolacjonizm 1.9 Początek XX w. 1.10 Prezydentura McKinleya i Roosevelta 1.11 I wojna światowa 1.12 Lata międzywojenne 1.13 Wielki kryzys 1.14 New Deal 1.15 Potwierdzenie izolacjonizmu 1.16 II wojna światowa 1.17 Po II wojnie światowej 1.18 Polityka "powstrzymywania" i "maccartyzm" 1.19 Prezydentura Eisenhowera 1.20 Prezydentura Kennedy'ego 1.21 Lata 60. 1.22 Lata 70. 1.23 Lata 80. 1.24 Lata 90. 1.25 Wojna z terroryzmem 2 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki 3 Geografia 3.1 Informacje ogólne 3.2 Klimat 3.3 Ukształtowanie powierzchni 3.4 Zasoby naturalne 3.5 Naturalne zagrożenia 4 Ustrój polityczny 4.1 Partie polityczne 4.2 Przestrzeganie praw i swobód 4.2.1 Freedom in the World 2005 4.2.2 Wolność prasy i mediów 4.2.3 System karny 4.3 Podział terytorialny 5 Demografia 6 Kultura 6.1 Literatura 6.2 Muzyka 6.3 Film 6.4 Stany Zjednoczone a wolnomularstwo 7 Język 8 Religia 9 Transport 10 Gospodarka 10.1 Dane z 2006 roku 11 Szkolnictwo 12 Biblioteki 13 Służba zdrowia 14 Siły zbrojne 15 Media 16 Rankingi międzynarodowe 17 Przypisy 18 Zobacz też 19 Linki zewnętrzne 19.1 Rząd USA 19.2 Inne

[edytuj] Historia

[edytuj] Konflikty kolonistów z władzami Anglii

Większością kolonii zarządzali wtedy specjalnie przysłani z Anglii gubernatorzy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od metropolii. Wyrazem tego był np. Kongres z Albany. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie manufaktur, co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. Akty Nawigacyjne, czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych mocarstw kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z kontynentu.

Działania zbrojne w czasie brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami spowodowały dodatkowe chęci władz do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 roku wprowadzono tak zwaną opłatę stemplową. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w parlamencie. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.
W 1770 przeciwko nowym cłom zaprotestowali mieszkańcy Bostonu. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako masakra bostońska. W 1773 roku Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała od rządu prawo do sprzedaży herbaty amerykańskim koloniom z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych importerów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji Synowie Wolności, tuż po przypłynięciu transportu herbaty do portu w Bostonie wdarło się na pokłady statków (w przebraniach Indian) i cały ładunek zniszczono. Zajście nazwano ironicznie herbatką bostońską. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 I Kongres Kontynentalny podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.
Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee oświeceniowe dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są rewolucją amerykańską. 19 kwietnia 1775 roku doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – bitwy pod Lexington.

[edytuj] Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna

Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium – w 1803 roku Thomas Jefferson odkupił francuską Luizjanę od Napoleona, co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w roku 1818 udało się uzyskać terytorium Dakoty

[edytuj] Wojna brytyjsko-amerykańska

W roku 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze kanadyjskie oraz spór związany z blokadą handlową stosowaną przez Brytyjczyków wobec napoleońskiej Francji. Anglia wykorzystała pretekst, by podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. Wojna brytyjsko-amerykańska zakończyła się pokojem gandawskim z 1814 roku, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie ugody Rush-Bagota z 1817, dotyczącej demilitaryzacji strefy nadgranicznej oraz konwencja z 1818 dotycząca regulacji granic.

[edytuj] Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu

W 1821 kolejny prezydent USA, James Monroe, doprowadził do uzyskania hiszpańskiej Florydy, co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego sekretarza stanu, Johna Quincy'ego Adamsa, tzw. Doktrynę Monroe'a zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji USA w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu izolacjonizmu.
W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując anarchię i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 Republikę Teksasu, a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch wojny amerykańsko-meksykańskiej, trwającej w latach 1846-1848. W jej wyniku Meksyk utracił także Nowy Meksyk i Kalifornię, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru.
Tymczasem w 1846 USA uzyskały brytyjski Oregon, a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując rosyjską Alaskę. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie.

[edytuj] Rozwój gospodarczy

Liberalne zasady rządzące gospodarką amerykańską skutkowały jej gwałtownym rozwojem, Powszechne prawo wyborcze dla białych i liczne wolności polityczne przyczyniały się do wzmożonego napływu osadników z Europy. Zakładali oni dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa, zachowując przy tym etos pracy, wytrwałości i oszczędności. Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej wzrósł z poziomu 7% w 1840 do 23,3% w 1870. Powszechnie wprowadzano nowe urządzenia, np. kombajny. Jednak coraz bardziej uwidaczniał się podział na dwie strefy gospodarcze – przemysłową i zurbanizowaną Północ oraz rolnicze Południe, gdzie na plantacjach masowo wykorzystywano pracę niewolników.

[edytuj] Indianie

Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln Indian, utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa. Postępujący jednak proces osadnictwa białych oznaczał dla autochtonów groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na liczne plemiona stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich, dodatkowo wytępiono stada bizonów, będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były choroby takie jak ospa oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez osadników. Część autochtonów decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią. Wielu poległo też w wojnach międzyplemiennych. Ocalałych Indian zdecydowano się przesiedlić do specjalnie wydzielonych rezerwatów. Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą Wojen Indian.

[edytuj] Wojna secesyjna

W tym czasie zaostrzyły się przeciwieństwa pomiędzy Północą, a Południem, które zogniskowały się na kwestii murzyńskiej. Wywoływało to kryzysy polityczne, powstał ruch abolicjonistyczny. Próbowano zawierać różne ugody (m.in. kompromis Missouri 1820, kompromis 1850, ustawa Kansas-Nebraska 1854) jednak nie przynosiły one rezultatów. Przeciwnicy niewolnictwa skonsolidowali się po skazaniu na śmierć i straceniu w 1859 abolicjonisty Johna Browna, który próbował wywołać powstanie murzyńskie.

Wybór przeciwnika niewolnictwa Abrahama Lincolna na prezydenta w 1860 spowodował wystąpienie 11 stanów południowych (pod przewodnictwem Karoliny) z Unii (24 pozostały lojalne wobec Waszyngtonu). Stany te utworzyły następnie Skonfederowane Stany Ameryki, zwane Konfederacją, w odróżnieniu od Unii.

[edytuj] Izolacjonizm

Kolejni prezydenci wzorem Monroe uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu Cesarstwa Meksykańskiego przez Napoleona III, odkupienie od Rosji w 1867 Alaski, arbitraż prezydenta Grovera Clevelanda w sporze pomiędzy Wenezuelą i Gujaną Brytyjską. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić politykę imperialną w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury Williama McKinleya, Stany Zjednoczone stoczyły wojnę kolonialną z Hiszpanią, w wyniku której zdobyły w 1898 Kubę, Guam, Portoryko i Filipiny.

[edytuj] Początek XX w.

W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami USA. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa- Oklahoma w 1907 r. oraz Arizona w 1912 r. Rozwinięto połączenia kolejowe; dzięki nim połączono brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i silniki spalinowe. Szybko zaczęła rozwijać się motoryzacja, m.in. dzięki zakładom Henry Forda, przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego. Dzięki szybkiemu rozwojowi powstały wielkie fortuny: Johna Morgana, Johna Rockefellera, Andrew Carnegiego. Wzrost gospodarczy w tym okresie przekraczał 10%. Korzystając z kłopotów Wielkiej Brytanii w Wojnie Burskiej Stany Zjednoczone zmonopolizowały budowę Kanału Panamskiego (układ Clayton-Bulwer). Budowę rozpoczęto 1850, zakończono w 1914.

[edytuj] Prezydentura McKinleya i Roosevelta

Przez pośrednictwo w wojnie rosyjsko-japońskiej i udział w konferencji w Algeciras weszły Stany Zjednoczone do polityki międzynarodowej jako równorzędny partner mocarstw europejskich. W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zmianę całej polityki państwowej, oraz zmianę personelu na stanowiskach od najwyższych do najniższych. Ważniejszymi momentami w rozwoju wewnętrznym było wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez Williama McKinleya w 1890, wysiłki Theodore Roosevelta w kierunku zwalczania korupcji i rządów bogaczy, a także prawo wprowadzone przez Wilsona dotyczące reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i prohibicji alkoholowej (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości). W 1913 r. wprowadzono, mimo protestów społecznych, podatek od dochodów osobistych.

[edytuj] I wojna światowa

Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w I wojnie światowej. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy Niemcy ogłosiły nieograniczoną wojnę podwodną, USA wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną ententy.

Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. 14 punktów Wilsona, które stały się podstawą traktatu wersalskiego. Jednak Kongres nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów. Nie uznano też Rosji Sowieckiej powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do izolacjonizmu.

[edytuj] Lata międzywojenne

Pierwsze dziesięciolecie powojenne stanowiło okres świetności Stanów Zjednoczonych. Zarobiwszy krocie na sprzedaży broni przemysł amerykański przeżywał rozkwit. Eksport i inwestycje zagraniczne wzrosły kilkakrotnie, dolar amerykański zyskał status głównej waluty świata. Rząd stosował taktykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w gospodarkę). Rozkwit gospodarczy spowodował wielką falę imigrantów, ludność USA wzrosła o kilkanaście milionów osób. W 1924 roku przyznano też obywatelstwo amerykańskie wszystkim Tubylczym Amerykanom żyjącym w granicach Stanów Zjednoczonych.

[edytuj] Wielki kryzys

24 października 1929, nazywanego potem "czarnym czwartkiem" nastąpił krach na giełdzie w Nowym Jorku. Był to początek wielkiego kryzysu światowego. Produkcja w USA zmalała o 50%; w 1932 bezrobocie osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez prezydenta Herberta Hoovera dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające.

[edytuj] New Deal

Jego następca, Franklin Delano Roosevelt wprowadził politykę określaną mianem Nowego Ładu Ekonomicznego (New Deal). Było to odejście od liberalizmu, banki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników; wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40 godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe -to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch II wojny światowej i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%.

[edytuj] Potwierdzenie izolacjonizmu

W 1933 Roosevelt ogłosił politykę dobrego sąsiedztwa wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o neutralności (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nie mieszanie się USA do konfliktów europejskich.

[edytuj] II wojna światowa

Roosevelt dołączył do tego konfliktu po tym, jak japońscy agresorzy ze strony państw Osi zaatakowali amerykańską bazę Pearl Harbor na Hawajach w 1941. Natychmiast USA zaangażowało się w wojnę na Pacyfiku, próbując odeprzeć atak najeźdźców na kolonie amerykańskie, by potem przystąpić do dużej ofensywy. W czerwcu 1944 wraz z Brytyjczykami Amerykanie rozpoczęli atak na front zachodnioeuropejski, lądując w Normandii (operacja Overlord) i uwalniając północną Francję, a potem zachodnie Niemcy. 6 i 9 sierpnia 1945 samoloty B-29 XX Armii Powietrznej startujące z wyspy Iwo Jima zrzuciły na Hiroszimę i Nagasaki w Japonii dwie bomby nuklearne (co doprowadziło do bezwarunkowej kapitulacji Japończyków). Wiadomość wstrząsnęła światem, ponieważ USA posiadało broń mogącą zniszczyć świat.

[edytuj] Po II wojnie światowej

Koniec wojny Stany Zjednoczone z powodu zrujnowanej konfliktem konkurencji witały jako największa potęga polityczna i przemysłowa na świecie; kolejni prezydenci starali się tę pozycję utrzymać. Prezydenturę objął Harry Truman, zmniejszył armię do pół miliona w 1950. Ogłosił program Sprawiedliwy Ład (Fair Deal), którego celem było objęcie opieką państwową najsłabszych społecznie i ekonomicznie obywateli, jednak nie udało mu się go zrealizować. Przeciwstawiał się rosnącej agresywności ZSRR ogłaszając w 1947 tzw. doktrynę Trumana – politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone postanowiły udzielić w 1947 pomocy finansowej odbudowującej się ze zniszczeń Europie (plan Marshalla). Jednak ZSRR, a wraz z nim pozostałe kraje komunistyczne, nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się tzw. zimna wojna. W 1949 z inspiracji USA zawiązano pakty wojskowe NATO w Europie, w 1951 ANZUS na Pacyfiku i w 1954 SEATO w Azji Południowo-Wschodniej.

• Plan Marshalla
• North Atlantic Treaty Organization

[edytuj] Polityka "powstrzymywania" i "maccartyzm"

Z obaw przed komunizmem zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora J.R. McCarthy'ego polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej USA dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 w Korei (wojna koreańska) i 1964 w Wietnamie (wojna wietnamska).

• czerwona panika

[edytuj] Prezydentura Eisenhowera

W 1952 wybory wygrał republikanin Dwight Eisenhower. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach z ZSRR (czemu sprzyjała śmierć Stalina). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, a nawet zaprosił do USA Nikitę Chruszczowa, z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Rosjan samolotu U2). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi; a w 1954 z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach.

[edytuj] Prezydentura Kennedy'ego

Kontynuacją reform była prezydentura Johna Kennedy'ego (1960-1963), podczas której doszło do tak zwanego kryzysu kubańskiego związanego rosyjską próbą zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie.

Kennedy doprowadził do podpisania 5 sierpnia 1963 w Moskwie układu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (jego bezpośrednim skutkiem było położenie kresu skażeniom promieniotwórczym); próbował przenieść rywalizację z ZSRR na dziedzinę podboju kosmosu.

[edytuj] Lata 60.

W 1963 został zamordowany w Dallas John Fitzgerald Kennedy (okoliczności jego śmierci, badane przez tzw. komisję Warrena, do dzisiaj nie są w pełni jasne).

W kolejnych latach wzmagała się walka o prawa Murzynów. W 1968 został zamordowany Martin Luther King.

W kulturze nastał okres tzw. dzieci kwiatów, jego symbolem stał się festiwal w Woodstock i tacy wykonawcy jak Janis Joplin i Jimi Hendrix.

W 1969 prezydentem został Richard Nixon.

[edytuj] Lata 70.

Zaczęły się interwencją zbrojną w Laosie i Kambodży w 1970, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, USA zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. Stany Zjednoczone udzieliły nadto poparcia politycznego Izraelowi w wojnie z państwami arabskimi. Od 1969 rozpoczęły negocjacje z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT. W 1972 zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 podpisano w Paryżu układ pokojowy.

Administracja Nixona ożywiła kontakty z ZSRR oraz krajami Układu Warszawskiego. Poprawiono również stosunki z Chinami, a w 1972 Nixon złożył tam wizytę. Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w aferę polityczną Watergate, po raz pierwszy w historii USA prezydent musiał złożyć urząd.

Kolejny przełom w polityce nastąpił za sprawą Jimmy Cartera (1977-1981), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka. Do jego osiągnięć należy podpisanie w Wiedniu układu SALT II, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, a także podpisanie układu w sprawie Kanału Panamskiego. W 1979 podpisano w Waszyngtonie wynegocjowany w Camp David układ pokojowy między Egiptem i Izraelem. Jednocześnie zaostrzeniu uległy stosunki z ZSRR w związku z interwencją radziecką w Afganistanie. Rządy Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego wdrożono program uniezależnienia Stanów Zjednoczonych od importu ropy.

• afera watergate
• kryzys naftowy
• doktryna Cartera

[edytuj] Lata 80.

Kolejny prezydent, Ronald Reagan (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód wolnorynkowych i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono inflację. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek bezrobocia. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego.
W polityce zagranicznej Reagan przyjął twardy kurs wobec ZSRR. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie wspierając różnymi środkami opozycję antykomunistyczną w różnych państwach. W 1983 podjął decyzję o interwencji zbrojnej w Grenadzie. W 1986, w odpowiedzi na finansowanie przez Libię zamachów na amerykańskie cele, nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta. W 1981 potępił wprowadzenie stanu wojennego w Polsce.
W przeciwieństwie do polityków lewicowych nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą ZSRR. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie zimnej wojny. Podjął decyzję o wzmożeniu wyścigu zbrojeń. ZSRR podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną, jednak wyzwanie mogło okazać się ponad jego siły. Tymczasem Reagan prowadził dalsze działania w tym kierunku. Dzięki jego zabiegom RPA obniżyło ceny złota, co sprawiło, że ZSRR nie mógł sprostać konkurencji sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną, po tym jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej.
Ponadto w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w Afganistanie, Contras w Nikaragui, UNITA w Angoli i wielu innym. Wobec powyższych działań gospodarka ZSRR uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do demokratyzacji. Położyło to kres zimnej wojnie i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii radzieckiej.

[edytuj] Lata 90.

Następca Reagana, George H. W. Bush, (wiceprezydent w rządzie swego poprzednika), za prezydentury którego Stany Zjednoczone interweniowały w Iraku w ramach I wojny w Zatoce Perskiej przeciwko siłom Saddama Husajna po jego agresji na Kuwejt). George H. W. Bush także doprowadził do podpisania z ZSRR układów rozbrojeniowych START i utworzenia strefy wolnego handlu w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – NAFTA. Dwukrotnie odwiedził Polskę.
Po Bushu urząd prezydencki objął kandydat Partii Demokratycznej – Bill Clinton.

[edytuj] Wojna z terroryzmem

Kolejnym prezydentem znów został republikanin, syn Georga H. W. Busha – George W. Bush. W tym samym roku, w którym rozpoczął sprawowanie urzędu (2001), Stany Zjednoczone stały się celem ataku terrorystycznego. Samoloty pasażerskie kierowane przez porywaczy-samobójców z Arabii Saudyjskiej oskarżanych o zrzeszenie się w organizację o nazwie Al-Kaida uderzyły w wieże World Trade Center w Nowym Jorku oraz gmach Pentagonu w Waszyngtonie. Kolejny samolot, który prawdopodobnie miał uderzyć w Biały Dom rozbił się w Pensylwanii. W zamachach z 11 września zginęło najprawdopodobniej 2752 ludzi. Ataki spotkały się ze zdecydowaną reakcją prezydenta, który rozpoczął formowanie międzynarodowej koalicji mającej zaatakować Afganistan, z którym wojna i obalenie Pasztuńskiego rządu Talibów stała się jej pierwszym celem. Obecnie w Afganistanie władze sprawuje nowy rząd, wybrany w wyborach zorganizowanych pod amerykańskim nadzorem i w warunkach okupacji. Kolejną fazę w wojnie z terroryzmem miał stanowić atak na Irak. Stany Zjednoczone ponownie zaangażowały się militarnie na Bliskim Wschodzie wspólnie z sojusznikami atakując ten kraj. Krok ten wywołał olbrzymie oburzenie i kontrowersje na całym świecie i w kraju, jednak Bush został wybrany na drugą kadencję.

[edytuj] Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. The Constitution of the United States) to ustawa zasadnicza tego państwa, uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii, które obowiązywały w latach 1781-1788.

Pierwotny projekt Konstytucji przygotował James Madison z Wirginii. Początkowo miała służyć jako podpora w rządzeniu 4 milionami ludzi w 13 stanach, doprowadzić do centralizacji władzy, zostawiając jednak przy tym prawa poszczególnych stanów i dając im swobodę w ich sprawach wewnętrznych. Zawarty kompromis stanowił, że wszystkie stany będą reprezentowane przez jednakową liczbę ich przedstawicieli w Senacie, natomiast w Izbie Reprezentantów ich liczba będzie zależeć od liczby mieszkańców danego stanu.

[edytuj] Geografia

[edytuj] Informacje ogólne

• Obszar:
  • całkowity: 9,612312 mln km²
  • lądu: 9,2 mln km²
  • wodny: 470 tys. km²

Uwaga: dane dotyczą jedynie 50 stanów i okręgu stołecznego

• Porównanie: obszar ten odpowiada mniej więcej: 1/2 powierzchni Rosji, 3/10 powierzchni Afryki; 1/2 powierzchni Ameryki Południowej; jest nieco mniejszy od Chin, około dwa i pół razy większy od Europy Zachodniej i prawie 31 razy większy od Polski.
• Granice lądowe:
  • długość całkowita: 12248 km
  • granica z Kanadą: 8893 km (w tym 2477 km z Alaską), z Meksykiem: 3326 km
  • Linia brzegowa: 19924 km

[edytuj] Klimat

Klimat: w większości umiarkowany, tropikalny na Hawajach i Florydzie, arktyczny na Alasce, półsuchy na Wielkich Wyżynach na północ od Missisipi oraz suchy na południowym zachodzie.

[edytuj] Ukształtowanie powierzchni

Ukształtowanie powierzchni: równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na Hawajach.

• najniższy punkt: Death Valley (Dolina Śmierci) 86 m p.p.m.
• najwyższy punkt: (Alaska) Mount McKinley 6194 m n.p.m.

[edytuj] Zasoby naturalne

Zasoby naturalne: węgiel, miedź, ołów, molibden, fosforany, uran, złoto, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno.

[edytuj] Naturalne zagrożenia

Naturalne zagrożenia: tsunami, wulkany, trzęsienia ziemi, huragany wzdłuż wybrzeża Atlantyku i w Zatoce Meksykańskiej, tornada na obszarach centralnych i południowo-wschodnich, lawiny błotne i pożary w Kalifornii, powodzie.

[edytuj] Ustrój polityczny

Podział władzy: Konstytucja USA (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła trójpodział władzy oraz system "hamulców i równowagi", polegający na wzajemnym równoważeniu się różnych rodzajów władz. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent (obecnie George W. Bush), który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (administracji). Prezydent (i wiceprezydent) wybierany jest w pośrednich wyborach na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów samemu (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). System ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960 i niedawno w 2000.

Rząd jest powoływany przez prezydenta po uzyskaniu aprobaty Senatu. Władzę ustawodawczą sprawuje Kongres, składający się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (izba niższa) i Senatu (izba wyższa). Izba Reprezentantów ma kadencję 2-letnią, liczy 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat jest organem bezkadencyjnym, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację – po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); stołeczny Dystrykt Kolumbii również ma reprezentacje w Kongresie, ale mniejszą. Na czele władzy sądowniczej stoi Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych (nie mylić z Sądami Najwyższymi poszczególnych stanów i wspólnot).

[edytuj] Partie polityczne

W Stanach Zjednoczonych istnieje system wielopartyjny, ale faktycznie politykę kontrolują jedynie dwie partie: Demokraci (Partia Demokratyczna) i Republikanie (Partia Republikańska). Partia Demokratyczna jest uważana za partię centrum ze skrzydłami lewicowymi, część jej członków opowiada się za wprowadzeniem publicznej służby zdrowia, zwiększeniem podatków, zwiększeniem wydatków na edukację, prawami dla homoseksualistów do zawierania małżeństw i adopcji dzieci, domaga się utrzymania obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych od 1973 r. prawa do aborcji, z kolei Partia Republikańska jest uważana za prawicową, postuluje wolny rynek, liberalizację gospodarki, obniżkę podatków a w kwestiach społecznych- m.in.zakaz aborcji. Opowiada się także za łatwym dostępem dla każdego obywatela do broni palnej w celu możliwości skutecznej obrony koniecznej. Amerykańska scena polityczna jest klasyfikowana inaczej niż w Europie, politycy zbliżeni do europejskiego centrum i lewicy są nazywani liberałami, a zbliżeni do prawicy konserwatystami. Ponadto w kraju istnieje kilkanaście partii politycznych, ale ich dostęp do życia publicznego jest znikomy. Zazwyczaj jedna partia kontroluje przez dekady konkretny powiat. W przypadku przejęcia władzy w legislaturze stanowej, wszystkie kluczowe stanowiska są obsadzane przez współpracowników jednej partii.

Lista partii politycznych w USA:

• Partia Niepodległości Alaski (Alaskan Independence Party)
• Connecticut na rzecz Liebermana (Connecticut for Lieberman)
• Partia Demokratyczna (Democratic Party)
• Partia Konstytucyjna (Constiution Party)
• Partia Libertariańska (Libertarian Party)
• Partia Republikańska (Republican Party)
• Partia Zielonych (Green Party)

Podział mandatów w Kongresie USA

Nazwa	Liczba deputowanych	Procent deputowanych
Izba Reprezentantów
Partia Demokratyczna	233	53,56%
Partia Republikańska	202	46,44%
Niezależni	0	0%
Senat
Partia Demokratyczna	49	49%
Partia Republikańska	49	49%
Niezależni	2	2%

Źródło: World Factbook

[edytuj] Przestrzeganie praw i swobód

[edytuj] Freedom in the World 2005

W raporcie "Freedom in the World 2005", ogłoszonym przez Freedom House, USA znalazły się w kategorii państw "Wolne" ze wskaźnikiem 1.0 w 7-stopniowej skali. Zobacz: Freedom in the World 2005 (s. 21).

Raport "Freedom in the World" jest efektem monitorowania przez organizację Freedom House zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) i wolności obywatelskich (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń; organizacja nie monitoruje praw mężczyzn i rodziny) w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych i spornych. Raport ocenia państwa i terytoria w skali od "1" (najbardziej respektujący) do "7" (najmniej respektujący) i kwalifikuje do jednej z 3 kategorii: "Wolne", "Częściowo wolne" i "Bez wolności" Raporty są opracowywane od 1972 r.

[edytuj] Wolność prasy i mediów

• W raporcie "Freedom of the Press 2004" (Freedom House) USA znalazły się w kategorii państw "Wolne" na 17 miejscu na 193 ze wskaźnikiem 13 w 100-stopniowej skali. Źródło: "Freedom of the Press 2004" (od s. 18)
• W rankingu "World Press Freedom Ranking 2004" organizacji Reporterzy bez Granic, USA są na 23 miejscu na 167. zobacz: raport 2004 (od s. 5).

[edytuj] System karny

Według danych z czerwca 2003, amerykański system penitencjarny przetrzymuje 2 780 670 osób (ok. 1% dorosłej ludności kraju), co rocznie kosztuje 57 miliardów dolarów. Większość z nich to stosunkowo młodzi mężczyźni. W USA w dowolnej chwili około 20% mężczyzn – czarnych lub pochodzenia latynoskiego – przebywa w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat jest przetrzymywanych w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub poddanych probacji.

W 37 stanach za najcięższe zabójstwa orzekana i wykonywana jest kara śmierci. W USA średnio na 100 000 mieszkańców wypada 715 więźniów.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest poprzez podanie zastrzyku trucizny.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest w komorze gazowej.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest na krześle elektrycznym.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest przez rozstrzelanie.

Legenda: Kolor czarny- jedyna metoda wykonywania kary śmierci, Kolor czerwony - kara wykonywana tym sposobem, ale stosowane są też inne metody wykonania kary, Kolor zielony - stany które wykonywały, ale zaprzestały podawania, Kolor biały - stany które nigdy nie stosowały tej metody, Kolor niebieski - dany sposób jest alternatywną metodą wykonania kary śmierci.

[edytuj] Podział terytorialny

(W nawiasach podano oryginalną pisownię, jeśli różni się od polskiej)

50 stanów (poniżej) + 1 okręg (Okręg stołeczny – dystrykt Kolumbii (District of Columbia)). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa – jest ich 3048. Uwaga: Niektóre jurysdykcje nazywają siebie "wspólnotami" (Commonwealth), a nie stanami (State).

Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795-1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii.

W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców.

Stany: Alabama, Alaska, Arizona, Arkansas, Connecticut, Dakota Południowa (South Dakota), Dakota Północna (North Dakota), Delaware, Floryda (Florida), Georgia, Hawaje (Hawaii), Idaho, Illinois, Indiana, Iowa, Kalifornia (California), Kansas, Karolina Południowa (South Carolina), Karolina Północna (North Carolina), Kentucky (wspólnota), Kolorado (Colorado), Luizjana (Louisiana), Maine, Maryland, Massachusetts (wspólnota), Michigan, Minnesota, Missisipi (Mississippi), Missouri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork (New York), Nowy Meksyk (New Mexico), Ohio, Oklahoma, Oregon, Pensylwania (Pennsylvania) (wspólnota), Rhode Island, Tennessee, Teksas (Texas), Utah, Vermont, Waszyngton (Washington), Wirginia (Virginia) (wspólnota), Wirginia Zachodnia (West Virginia), Wisconsin, Wyoming

Terytoria zależne: Samoa Amerykańskie (American Samoa), Baker (Baker Island), Guam, Howland (Howland Island), Jarvis (Jarvis Island), Johnston (Johnston Atoll), Kingman (Kingman Reef), Midway (Midway Islands), Navassa (Navassa Island), Mariany Północne (Northern Mariana Islands), Palmyra (Palmyra Atoll), Portoryko (Puerto Rico), Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands), Wake (Wake Island)

[edytuj] Demografia

(2007)
Liczba ludności	301 139 947
Ludność według wieku
0-14 lat	20,2%
15-64 lat	67,2%
ponad 64 lata	12,6%
Wiek (mediana)
W całej populacji	36,6 lat
Mężczyzn	35,3 lat
Kobiet	37,9 lat
Przyrost naturalny	0,59%
Współczynnik urodzeń	14,16 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	8,26 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	3,05 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,05 mężczyzn/kobiet
15-64 lat	1 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,72 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	6,37 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	7,02 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	5,68 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	78 lat
Mężczyzn	75,15 lat
Kobiet	80,97 lat
Rozrodczość	2,09 urodzin/kobietę

300 mln ludności (17.10.2006). Ponad połowę przyrostu ludności stanowią imigranci: latynosi, ludność wschodniej Azji, Europy. Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie aglomeracje (ludność w mln): Nowy Jork 21,1, Los Angeles – San Diego 16,4, Chicago 9,3, San Francisco-Oakland (Bay Area) 7,1, Waszyngton – Baltimore 7,0, Filadelfia 6,1, Boston 5,7, Detroit 5,3, Dallas – Fort Worth 4,4, Houston 4,2. W 61 obszarach metropolitalnych, liczących w kwietniu 2000 roku co najmniej milion mieszkańców, żyło 138,4 mln mieszkańców, czyli połowa ludności. Średnia gęstość zaludnienia 30,2 os./km²

• Grupy rasowe: ludność biała 71,7%, ludność czarna 12,9%, Azjaci 4,2%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski (Aleuci i Inuici) 1%, Hawajczycy i wyspiarze Pacyfiku 0,2%, inni 11% (2003).
• Religie: protestancka 52%, rzymskokatolicka 24%, mormoni 2%, żydowska 1%, muzułmanie 1%, inne 10%, żadna 10% (2002).
• Piśmienność: 99% populacji w wieku powyżej 15 lat jest piśmienna.

[edytuj] Kultura

Święta państwowe
Data	Polska nazwa	Oryginalna nazwa
4 lipca	Dzień Niepodległości	Independence Day
ostatni czwartek listopada	Święto dziękczynienia	Thanksgiving Day

[edytuj] Literatura

Ważni pisarze amerykańscy to m.in. przedstawiciel romantyzmu Edgar Allan Poe, realista Henry James, Mark Twain, Jack London, Herman Melville znany głównie z powieści Moby Dick, Eugene O'Neill (Lit. Nagr. Nobla 1936), William Faulkner (Lit. Nagr. Nobla 1949), Joseph Heller, Ernest Hemingway (Lit. Nagr. Nobla 1954), John Steinbeck (Lit. Nagr. Nobla 1962), tworzący w jidisz Isaac Bashevis Singer (Lit. Nagr. Nobla 1978), Saul Bellow (Lit. Nagr. Nobla 1976), Truman Capote, Toni Morrison (Lit. Nagr. Nobla 1993), John Updike, jak również autorzy literatury sensacyjnej: Stephen King, Robert Ludlum.

[edytuj] Muzyka

W Stanach Zjednoczonych narodził się jazz, gospel, rock, country, blues, pop, hip-hop i techno, hardcore punk oraz grunge

[edytuj] Film

Stany Zjednoczone są drugim po Indiach producentem filmów na świecie. Słynne jest szczególnie Hollywood.

[edytuj] Stany Zjednoczone a wolnomularstwo

Ojcowie-założyciele Stanów Zjednoczonych, np. Benjamin Franklin, a także wielu prezydentów, byli masonami. Stany Zjednoczone są także krajem, gdzie jest najwięcej masonów na świecie (około 2 000 000).

[edytuj] Język

Chociaż Stany Zjednoczone nie mają oficjalnego języka na poziomie federalnym, to język angielski jest de facto językiem narodowym. W 2003 roku około 215 milionów lub 82% populacji powyżej piątego roku życia mówiło w domu tylko po angielsku. Język angielski jest używany w kontaktach między Amerykanami a obcokrajowcami. Znajomość angielskiego jest wymagana od imigrantów pragnących naturalizacji. Jednak w użyciu jest jeszcze wiele innych języków. Język hiszpański jest drugim najczęściej używanym i najczęściej nauczanym językiem obcym. W Kalifornii dla 30% społeczeństwa język hiszpański jest językiem ojczystym. Dlatego niektórzy Amerykanie chcą chronić język angielski i żądają, aby stał się on językiem oficjalnym. Obecnie jest on oficjalnym językiem w dwudziestu pięciu stanach. Trzy stany wprowadziły dodatkowo inny język jako urzędowy obok angielskiego: język hawajski jest urzędowym na Hawajach, język francuski w Luizjanie, język hiszpański jest używany w Nowym Meksyku, gdzie chociaż nie ma on oficjalnego statusu, to jednak wydawane są w nim wszystkie dokumenty. W użyciu jest także wiele innych języków, jak język polski, język mandaryński, język kantoński, język portugalski. Często w tych językach dostępne są nawet naziemne lub poprzez telewizję kablową stacje radiowe i telewizyjne. W wielu dzielnicach dużych miast na co dzień używa się właśnie tych języków: w sklepach, prywatnych szkołach; napisane w nich są również szyldy i napisy. Dlatego zdarza się, że osoba urodzona w takiej dzielnicy mówi bardzo słabo po angielsku.

Zobacz też: amerykańska odmiana języka angielskiego

[edytuj] Religia

Stany Zjednoczone nie mają oficjalnej religii państwowej. Według American Religious Identification Survey w 2001 roku 81,1% Amerykanów określiła się jako chrześcijanie. 52% Amerykanów należało do różnych Kościołów protestanckich. Amerykański protestantyzm jest bardzo podzielony, w USA istnieją setki Kościołów, które działają lokalnie. W 2001 roku największą wspólnotą protestancką była Południowa Konwencja Baptystów (17,2%), a dalej metodyści (7,2%), luteranie (4,9%), prezbiterianie (2,8%) i zielonoświątkowcy (2,2%). Do Kościoła katolickiego należało 25,9% społeczeństwa i jest to tym samym największa wspólnota religijna w Stanach Zjednoczonych. Amerykańscy katolicy są przede wszystkim potomkami Włochów, Irlandczyków, Polaków i Niemców, współcześnie do gwałtownego wzrostu liczby katolików w założonym przez protestantów kraju przyczyniła imigracja z krajów Ameryki Południowej. Inne ważne religie to: judaizm (1,4%), islam (0,5%), buddyzm (0,5%), hinduizm (0,4%) i unitarianizm (0,3%). 15% Amerykanów nie należało do żadnej wspólnoty religijnej, spośród których najliczniejsi byli niesprecyzowani i wolnomyśliciele, rzadziej natomiast ateiści. W Stanach Zjednoczonych powstał także Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego członkowie nazywani są mormonami od uznawanej przez nich za świętą obok Biblii Księgi Mormona, wierzący, iż Chrystus po zmartwychwstaniu objawił się Indianom. Jest to jeden z najbogatszych kościołów na świecie, gdyż jego członkowie płacą 10% podatku na rzecz swojego kościoła, z którego finansuje on budowę i utrzymanie kościołów, broszury, książki rozdawane za darmo, szkoły i misje na całym świecie (jest m.in. współwłaścicielem sieci Hotel Marriott). W stanie Utah stanowią oni ponad 70% ludności, a w sąsiednich stanach nawet 30%, co powoduje istnienie specyficznej kultury: wydawane tam są mormońskie książki i powieści, produkowane są mormońskie filmy itd. Inną charakterystyczną wspólnotą są amisze, żyjący bez prądu, ubierający się tylko na czarno i jeżdżący tylko dorożkami. Charakterystyczni są także protestanccy fundamentaliści biblijni, którzy traktują Biblię jako jedyny i nieomylny autorytet. W Stanach Zjednoczonych znajduje się również Główne Biuro koordynujące działalność społeczności Świadków Jehowy na całym świecie (Nowy Jork, Brooklyn).

Amerykanie są jednym z najbardziej religijnych narodów spośród krajów wysokorozwiniętych. 40% Amerykanów deklaruje, że regularnie praktykuje, więcej w regionach wiejskich niż miejskich, chociaż uważa się, że te deklaracje nie pokrywają się z rzeczywistością i faktycznie liczba praktykujących wynosi mniej, niż 1/3 społeczeństwa. Najmniej osób deklarujących regularne praktyki religijne jest w stanie Vermont, gdzie przyznaje się do tego tylko 24% mieszkańców, i co charakterystyczne, ma on najwyższe podatki w całych Stanach oraz jako jedyny stan wyraźny system trójpartyjny, w którym obok dominującej centrolewicowej Partii Demokratycznej i drugiej Partii Republikańskiej w legislaturze zasiada z dużą ilością przedstawicieli socjaldemokratyczna Progressive Party of Vermont. Prezydent George Bush jest protestantem i ma zwyczaj powoływać się w swoich działaniach na Boga.

[edytuj] Transport

Stany Zjednoczone mają rozbudowaną sieć dróg ekspresowych, zwanych interstates. Ich długość wynosi 77 tys. kilometrów (1. miejsce na świecie). Drogi te mają różny standard. W okolicach miast drogi posiadają wszystkie betonowe zabezpieczenia, w rejonach słabo zaludnionych nie posiadają często żadnych zabezpieczeń. Minimum stanowią dwa pasy w jednym kierunku, które czasem rozszerzają się nawet do dziewięciu. Ważną rolę pełni także transport lotniczy. Mniejsze znaczenie niż w Europie ma transport publiczny.

[edytuj] Gospodarka

Stany Zjednoczone są największą gospodarką świata pod względem PKB, które wynosi około 13 bilionów dolarów, pod względem PKB per capita zajmują nominalnie ósmą pozycję, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej czwartą. Pod względem HDI, wskaźnika rozwoju społecznego, zajmują 12. pozycję na 177 państw, a pod względem HPI, wskaźnika poziomu ubóstwa społecznego, który uwzględnia 18 najlepiej rozwiniętych krajów świata, 16. miejsce przed Irlandią i Włochami. Również między stanami występują bardzo duże różnice: PKB per capita w stanie Missisipi wynosi 24 tys. dolarów, a w stanie Delaware 59 tys. dolarów. Wskaźnik Giniego^[2][3], czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 46,9 (w 2001 roku wynosił on 40, a w latach siedemdziesiątych w niektórych stanach nawet 37) i jest to wynik porównywalny do Chin i Turcji, niższy niż w krajach Ameryki Południowej, Hongkongu i Afryce (ponad 50, czasem 60), ale wyższy niż w Polsce, Szwajcarii, Kanadzie (34-32), a znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji i Skandynawii (23-28). Średni dochód gospodarstwa domowego Azjatów wynosi 59 tys., gospodarstwa domowego przedstawicieli białej rasy 50 tys., latynoskiego gospodarstwa domowego 33 tys., a gospodarstwa domowego przedstawicieli czarnej rasy 30 tys. 17% gospodarstw domowych w 2005 roku uzyskiwało dochody powyżej 100 tys., a 20% mniej niż 19 tys., uznawanych za granicę ubóstwa^[4]. Import w 2006 roku wynosił 1 bilion 869 miliardów dolarów (1. miejsce na świecie przed mniej ludnymi Niemcami z importem 916 miliardów 400 milionów), a eksport wynosił 1 bilion 24 miliardy (2. miejsce za Niemcami z eksportem wynoszącym 1 bilion 133 miliardów dolarów). Podatki stanowią około 27% PKB i jest to poziom niższy o kilka punktów procentowych niż w Polsce (34,5%), a znacznie niższy niż w krajach Europy Zachodniej (Szwecja – 52%, Francja 44%, Wielka Brytania 36%), wyższy jednak niż na przykład w Brazylii (19%). Podatki w Stanach Zjednoczonych dzielą się na federalne i stanowe, pośrednie i bezpośrednie. Federalna progresja podatkowa dla osób fizycznych składała się w 2006 roku ze stawek 10%, 15%, 25%, 28%, 33% i 35% dla osób z dochodami powyżej 336 tys. dolarów, poszczególne stany nakładają także własne podatki dochodowe progresywne lub liniowe, maksymalnie 10%. Najwyższa stawka podatkowa dla osób prawnych (firm) wynosi 39%. Ważnym podatkiem jest podatek obrotowy, który w zależności od stanu waha się od 4 do 8% i trafia częściowo do stanowej, a częściowo do miejskiej lub gminnej kasy; płaci się go przy zakupach, podobnie jak podatek VAT w Europie. Poszczególne stany i władze lokalne nakładają charakterystyczne tylko dla nich podatki na rzecz lokalnej społeczności. Wysokie są również podatki od nieruchomości, płacone w zależności od dzielnicy i metrów kwadratowych: stanowią one zwykle ok. 1/3 wpływów budżetowych dla stanu. Podatki rząd przeznacza na edukację (w kwotach przeznaczanych na jednego ucznia i studenta są w światowej czołówce, chociaż w przeciwieństwie do krajów europejskich za publiczne usługi edukacyjne trzeba częściowo płacić bezpośrednio), armię (procentowo więcej niż inne kraje), administrację, infrastrukturę drogową, która należy do najdłuższych na świecie, zamówienia publiczne u dużych koncernów na komputeryzację administracji, samochody dla różnych służb itd., a także dopłaty do ich działalności oraz do rolnictwa, dzięki czemu amerykańscy farmerzy po zniesieniu ceł z Meksykiem doprowadzili do bankructwa wielu tamtejszych rolników i opanowali tamtejszy rynek rolny^[5]. Za średnie szkoły państwowe płaci się w dużej mierze z własnej kieszeni, gdyż Partia Republikańska stale obniża wydatki na szkolnictwo. Rządy stanowe są we wszystkich stanach największymi pracodawcami. Amerykański model gospodarczy jest przez wielu ekonomistów, jak Leszek Balcerowicz, stawiany za wzór, ma on jednak wielu krytyków, jak noblista i były doradca ekonomiczny Billa Clintona Joseph Stiglitz^[6], który popiera europejski model socjalny i uważa, że taka polityka w kraju mniej rozwiniętym doprowadziłaby do kryzysu; w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej panował keynesizm i państwowy interwencjonizm, które nadal występują, ale w ograniczonej formie. Ważnym przejawem interwencjonizmu jest istnienie banku centralnego, zwanego Systemem Rezerwy Federalnej USA. W latach siedemdziesiątych prezydent z ramienia Partii Demokratycznej Jimmy Carter powiedział: "Wszyscy jesteśmy keynesistami". Powrót do idei liberalnych, które dominowały do czasów Wielkiego kryzysu, nastąpił w latach osiemdziesiątych za rządów Ronalda Reagana, którego doradcą był Milton Friedman; stąd bierze się nazwa neoliberalizm; nie był to jednak pełny powrót, gdyż podatki w latach dwudziestych XX wieku stanowiły 7% PKB. Budżet Stanów Zjednoczonych i firmy prywatne wydają łącznie 3% PKB na badania naukowe, co jest jednym z najwyższych na świecie poziomów: pieniądze te otrzymuje na przykład NASA, której wiele projektów wykorzystano w cywilnym przemyśle, jak satelity telekomunikacyjne; państwowe instytuty naukowe stworzyły także Internet. Polityka Partii Republikańskiej opiera się na zmniejszaniu podatków dla najbogatszych oraz zmniejszaniu, ale nie likwidacji wydatków na sferę socjalną. Nowy Jork jest drugim po Londynie finansowym centrum świata, jeśli wziąć pod uwagę kwoty przepływających pieniędzy. Stany Zjednoczone posiadają rozwinięty przemysł zbrojeniowy, samochodowy (wielkie koncerny, m.in.: General Motors, Ford Motor Company, Chrysler, które od kilku lat przeżywają kryzys, wykazują straty i utraciły pozycje liderów światowego rynku motoryzacyjnego na rzecz firm japońskich), petrochemiczny (Exxon Mobil), elektroniczny (IBM), energetyczny (General Electric), lotniczy i kosmiczny (Lockheed, Douglas Aircraft Company, Boeing), maszynowy, metalurgiczny, włókienniczy, chemiczny, farmaceutyczny, kosmetyczny, spożywczy (mięsny, młynarski, mleczarski, owocowo-warzywny), drzewny, celulozowo-papierniczy.

Stany Zjednoczone są największym producentem żywności na świecie przed Francją i Holandią. Użytki rolne stanowią 46% powierzchni. Uprawia się: kukurydzę, soję, jęczmień, sorgo, bawełnę, tytoń, drzewa owocowe, warzywa. Hodowla bydła, trzody chlewnej, drobiu.

[edytuj] Dane z 2006 roku

• Produkt krajowy brutto:
  • 13,13 bln USD
  • PKB na 1 mieszkańca: 44 000 USD
  • Średni dochód rodziny: 48 201 USD rocznie^[7]
  • Realny wzrost PKB: 3,2%
  • W strukturze PKB: udział rolnictwa wynosi 0,9%, przemysłu 20,4%, usług 78,6%.
• Budżet:
  • dochody: 2,409 bln USD.
  • wydatki: 2,660 bln USD.
• Dług publiczny: 64,7% PKB.
• Dług zagraniczny: 69,19 bld USD.
• Rezerwy w złocie i walutach: 10,04 bld USD.
• Struktura zatrudnienia (2004): usługi 76,3%, przemysł i transport 22,9%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 0,7%.
• Handel zagraniczny:
  • Eksport: 1,024 bln USD. Eksportuje się głównie: dobra inwestycyjne, samochody, środki zaopatrzenia przemysłu, materiały surowe, dobra konsumpcyjne, produkty rolne, do: Kanady (23,4%), Meksyku (13,3%), Japonii (6,1%), Chiny (4,6%), Wielkiej Brytanii, (4,3%).
  • Import: 1,869 bln USD. Importuje się ropę i produkty petrochemiczne, maszyny, samochody, dobra konsumpcyjne, materiały surowe, żywność i napoje, z: Kanady 16,9%, Chin 15%, Meksyku 10%, Japonii (8,2%), Niemiec (5%).
• Inflacja: 2,5%.
• Bezrobocie: 4,8%.
• Ludność poniżej granicy ubóstwa: 12% (2004) tzn. 36.5 mln osób (2006). Poniżej progu ubóstwa żyje 8,2% białych i 24,3% Afroamerykanów (2006)^[8]
• Statystyka wymiany handlowej Raport Waszyngtoński

[edytuj] Szkolnictwo

Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych państw, które wprowadziło szkolnictwo publiczne. System edukacji w Stanach Zjednoczonych jest mieszaniną szkolnictwa publicznego i prywatnego. Ponad 80% amerykańskich dzieci chodzi do szkół publicznych. Szkolnictwo publiczne jest podporządkowane władzom stanowym. Pewien wpływ na edukację posiada jednak federalny Departament Edukacji Stanów Zjednoczonych. Przeważnie wymaga się od dzieci, aby uczęszczały do przedszkola, a edukację kończyły na 12. poziomie, co zwykle ma miejsce w 18. roku życiu, niektóre stany pozwalają kończyć edukację w 16. roku życia. Dzieci mogą kształcić się także w domu, w szkołach prywatnych i religijnych. Po szkole średniej część absolwentów wstępuje do college'ów, na uniwersytety lub do innych szkół wyższych. Są to uczelnie prywatne i państwowe. Ceny wahają się od około 3 tys. dolarów do 50 tys. dolarów za rok. Na stanowym, publicznym, finansowanym z podatków i czesnego Uniwersytecie Kalifornijskim pracuje najwięcej noblistów na świecie. Z kolei prywatny Uniwersytet Harvarda, który jednak otrzymuje dużo pieniędzy z budżetu stanowego i federalnego, jest według amerykańskich rankingów najlepszy na świecie. Należy jednak zauważyć, że w tych rankingach bierze się pod uwagę takie czynniki, jak ilość publikacji naukowych w anglojęzycznej prasie naukowej. Dlatego uniwersytety z nieanglojęzycznych krajów europejskich i Japonii wypadają w nich gorzej. W każdym stanie jest kilka uczelni publicznych. Według ONZ, około 20% Amerykanów (ok. 60 milionów ludzi) nie potrafi poprawnie pisać i czytać ze zrozumieniem.

[edytuj] Biblioteki

Stany Zjednoczone posiadają rozbudowany system bezpłatnych bibliotek publicznych. Biblioteki takie znajdują się w prawie wszystkich miastach, w większych miastach jest ich kilka. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, pełniąca funkcję biblioteki narodowej, posiada 130 mln woluminów, co czyni ją największą biblioteką na świecie, 7% jej zbiorów jest napisana w językach słowiańskich, posiada ona m.in. największy w USA zbiór książek po polsku.

[edytuj] Służba zdrowia

Amerykańska służba zdrowia jest zwłaszcza pod względem innowacyjności w światowej czołówce, w innych dziedzinach jednak, jak ogólny dostęp do służby zdrowia, znajduje się w nie najlepszej kondycji. W rankingu Światowej Organizacji Zdrowia Stany Zjednoczone znalazły się na 15. pozycji. Rocznie wydaje się tam 1,8 biliona dolarów na służbę zdrowia. Cechą, która wyróżnia system amerykański jest brak (za wyjątkiem stanu Massachusetts) przymusu ubezpieczeń zdrowotnych. Ponad 41 milionów Amerykanów (w około połowie z tej liczby bardzo dobrze sytuowanych) nie jest ubezpieczona. Do tego dochodzi ogromna liczba nielegalnych imigrantów, którzy również nie są ubezpieczeni. Do tego, większość ubezpieczonych musi dopłacać do usług (co-payment). W 1993 roku prezydentowi Clintonowi nie udało się wprowadzić ustawowej kasy chorych i doprowadzić do przymusu ubezpieczeń zdrowotnych. Obecnie w przeciwieństwie do krajów europejskich amerykańska służba zdrowia jest mieszaniną sektora publicznego i prywatnego. W 2004 roku 36% kosztów leczenia pokrywały prywatne ubezpieczalnie ze środków ubezpieczonych w nich obywateli, 15% pacjenci z własnych środków i 44% rząd federalny oraz rządy stanowe i lokalne z podatków nałożonych na mieszkańców.

[edytuj] Siły zbrojne

Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych są najsilniejszą, najnowocześniejszą i najdroższą armią świata, przy czym Stany Zjednoczone wydają na armię 3% swojego PKB poprzez budżet, podczas gdy na przykład Niemcy 1,5%. Wojska rozlokowane są na całym świecie. Według obecnie obowiązującej doktryny Stany Zjednoczone muszą być w stanie prowadzić dwie wojny jednocześnie w różnych miejscach świata. Amerykańskie siły zbrojne składają się z piechoty (Army około 500 tys. żołnierzy), lotnictwa (Air Force około 370 tys. żołnierzy), marynarki (Navy, około 370 tys. żołnierzy) i piechoty morskiej (Marine Corps około 172 tys. żołnierzy). Straż przybrzeżna (Coast Guard około 39 tys. mężczyzn) jest jednostką o celach cywilnych i ma ograniczone uprawnienia.

[edytuj] Media

W Stanach Zjednoczonych nie ma kanałów ogólnonarodowych takich, jak w Europie. W dużych miastach i okolicach działa kilka kanałów, które mają nazwy składające się z czterech liter, na przykład WBAL-TV, i nadają naziemne programy lokalne i programy jednej z dużych sieci: NBC, FOX, ABC, CBS. W określonych godzinach wieczornych można zobaczyć na nich te same programy: popularne seriale, talk shows i programy sportowe. Działają także kanały połączone z mniejszymi sieciami bez zasięgu ogólnokrajowego. Takich kanałów jest zwykle kilka lub kilkanaście na określonym obszarze. Na obszarach zamieszkanych przez Latynosów naziemnie dostępne są także kanały hiszpańskojęzyczne. Dodatkowo w telewizji kablowej i satelitarnej dostępne są również takie stacje, jak CNN, ESPN, CNBC, MTV. PBS zajmuje się dofinansowaniem produkcji o charakterze edukacyjnym i społecznym ze środków publicznych, chociaż nie posiada własnego kanału.

[edytuj] Rankingi międzynarodowe

• IMD International: Światowy Rocznik Konkurencyjności 2005, ranking 60 gospodarek (państw i regionów)
• Światowe Forum Ekonomiczne: Światowy Raport Konkurencyjności 2004-2005, ranking wzrostu konkurencyjności 104 państw
• A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine: Wskaźnik Globalizacji 2005, ranking 62 państw
• Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP): Wskaźnik Rozwoju Społecznego 2004, ranking 177 państw
• Save the Children: Sytuacja Matek Świata 2004, ranking 119 państw
• Heritage Foundation/The Wall Street Journal: Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2005, ranking 155 państw
• The Economist: Quality of Life Index 2005, ranking 111 państw
• Transparency International: Wskaźnik Percepcji Korupcji 2004, ranking 146 państw
• Reporterzy bez Granic: Wskaźnik Wolności Prasy 2004, ranking 167 państw.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Świat w liczbach, 2003, wyd. The Economist, str. 12 i 14
2. ↑ Bez dogmatu, Fakty i mity światowej gospodarki, Piotr Szumlewicz
3. ↑ The Guardian, Paul Harris, Witajcie w Bogatystanie
4. ↑ Gazeta Wyborcza, Aleksander Kaczorowski, Ehrenreich, Barbara: Za grosze
5. ↑ Lewica.pl, Działając w imię rachunku ekonomicznego, Patryk Kisling
6. ↑ "Neoliberalizm to religia", wywiad z Josephem Stiglitzem z Gazety Wyborczej
7. ↑ The Wall Street Journal. Polska, z raportu Biura Spisu Powszechnego za 2006 r., str.4
8. ↑ The Wall Street Journal. Polska, 31.08.2007, str.4

[edytuj] Zobacz też

• Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki
• hymn państwowy
• godło Stanów Zjednoczonych, flaga Stanów Zjednoczonych
• abolicjonizm
• literatura amerykańska
• aktorki amerykańskie
• obszary metropolitalne w USA
• Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych
• Oświata w Stanach Zjednoczonych
• kuchnia amerykańska

[edytuj] Linki zewnętrzne

[edytuj] Rząd USA

• (en) Strony rządowe – oficjalny portal rządu USA
• (en) Biały Dom – oficjalna strona Prezydenta USA
• (en) Departament Stanu USA – oficjalna strona amerykańskiego MSZ
• (en) Senat – oficjalna strona Senatu USA
• (en) Izba – oficjalna strona Izby Reprezentantów USA
• (en) Sąd Najwyższy – oficjalna strona Sądu Najwyższego USA
• (en) Portret USA – publikacja Agencji Informacyjnej USA, wrzesień 1997.
• (en) US Census Bureau – statystyka domowa i ekonomiczna.
• (en) Atlas Atlas Narodowy USA.
• (en) CIA World Factbook, dane o USA
• (en) Ambasada USA w Polsce

[edytuj] Inne

• (en) The USA Country
• (en) Political institutions
• (en) Narodowe motto: historia i konstytucyjność
• (en) Historia Dokumenty historyczne
• (en) Archiwum 163 interwencji USA
• (en) Banknoty USA
• (en) Przewodnik jak uzyskać wizę do Stanów
• System polityczny USA