Akademia Zamojska

Z Wikipedii

Akademia Zamojska – wyższa uczelnia założona w 1594 roku przez Jana Zamoyskiego w Zamościu. W tym samym roku papież Klemens VIII zatwierdził powołanie Akademii w formie stosownej bulli, przy tej okazji dodając swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Statut Akademii zatwierdził w imieniu papieża biskup chełmski Stanisław Gomoliński. ^[1]Oficjalne otwarcie uczelni odbyło się 15 marca 1595 roku. Akademia była pierwszą prywatną uczelnią a czwartą – po krakowskiej (1364), Lubrańskiego w Poznaniu (1519) i wileńskiej (1578) – wyższą uczelnią w Rzeczypospolitej. Uczelnie w Krakowie i Wilnie zostały ufundowane ze skarbca królewskiego, Akademia Lubrańskiego ze środków biskupów poznańskich, natomiast Akademia Zamojska była w całości opłacana przez wielkiego kanclerza będąc symbolem potęgi i ogromnych ambicji fundatora.

Dawna Akademia Zamojska

To właśnie w akcie fundacyjnym uczelni z 1600 r. zawarte zostały powszechnie znane słowa kanclerza Zamoyskiego: "takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie". W planach kanclerza Akademia miała być prężnym ośrodkiem kultury polskiej i katolickiej, który oddziaływałby silnie na ludność prawosławną, przeważającą w województwach południowowschodnich. W pierwszej dekadzie swojego istnienia (do śmierci hetmana), Akademia zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce. Godność kanclerza Akademii Zamojskiej przysługiwała biskupowi chełmskiemu.

Jej okres świetności przypadał na przełom XVI i XVII wieku. Później stopniowo podupadała. Ostatecznie zlikwidowana w roku 1784, kiedy zamieniono ją w liceum.

Obecny budynek dawnej akademii powstał pod koniec I poł. XVII wieku. Budowano go od 1639 roku przez 9 lat w stylu wczesnobarokowym na wzór kolegiów jezuickich. Natomiast jego dzisiejszy wygląd pochodzi z I poł. wieku XIX. Ma charakterystyczną formę, o niemal identycznych wymiarach każdego boku, z wewnętrznym dziedzińcem.

Ważną rolę przy tworzeniu tej akademii odegrał także poeta Szymon Szymonowic, który sprowadził tu profesorów. Na początku działalności Akademii Zamojskiej były tu trzy wydziały: filozoficzny, medyczny, prawniczy; zajęcia prowadziło 15 profesorów, m.in. Melchior Stefanides (pierwszy rektor; logika, metafizyka, prawo), Wawrzyniec Starnigel, Adam Burski (filozof), Tomasz Drezner (prawnik), Jan Niedźwiecki-Ursinus (medyk i twórca podręcznika gramatyki łacińskiej "Methodicae grammaticae libri IV"), Maciej Jaworowski (prawo, filozofia), w późniejszym okresie także Stanisław Staszic. Wykłady odbywały się po grecku i łacińsku. Uczelnia ta, wg ustaleń Jana Zamoyskiego, jej fundatora, była organizacyjnie połączona z ówczesną kolegiatą (dziś katedrą), nadzór nad nią posiadało duchowieństwo, co negatywnie wpłynęło na jej działalność. W 1600 roku ogłoszony został ostateczny akt fundacji akademii, opublikowano jej regulaminy wewnętrzne i program. W pierwszych latach działania Akademii Zamojskiej przewinęło się kilka ciekawych postaci, m.in. William Bruce ze Szkocji i Dominik Corvinus z Włoch.

W założeniach kanclerza Zamoyskiego uczelnia miała być przeznaczona głównie dla szlachty, ale wbrew intencjom fundatora jej charakter zmienił się szybko ze szlacheckiego na mieszczański. W latach 1607 – 1609 młodzież pochodzenia szlacheckiego stanowiła zaledwie 5% spośród 237 przybyłych wówczas studentów, zaś najliczniejszą grupą studentów byli mieszczanie.

Po roku 1620 świetność uczelni zaczęła upadać, Akademia nie cieszyła się już takim prestiżem. Również ordynaci zamojscy nie przywiązywali do niej większej wagi. W kolejnym wieku, w roku 1746, przeprowadzono tu reformę, dzięki czemu sytuacja uczelni się poprawiła, ale nie na długo. Dokonano wówczas również modernizacji gmachu Akademii, w stylu późnobarokowym.

Po pierwszym rozbiorze Polski (1784), jej działalność została zamknięta przez zaborców, czyli Austriaków. Utworzono tu Liceum Królewskie, przekształcone w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, która odznaczała się wysokim poziomem. W 1811 roku została jednak przeniesiona do Szczebrzeszyna, a budynek zamieniono dla potrzeb wojskowych na koszary – dokonano jego przebudowy, zniknęły portale oraz arkady od strony dziedzińca. Dopiero po likwidacji twierdzy zamojskiej, w roku 1866, przywrócono tu szkołę. Do czasu II wojny światowej znajdowało się tu gimnazjum, a po jej zakończeniu liceum ogólnokształcące.

Przy dawnej akademii, w roku 1919, powstał szkolny ogród zoologiczny (przyrodniczy), jaki przyczynił się do powstania obecnego, zamojskiego zoo.

Obecnie mieści się tu I Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu, Centrum Kształcenia Ustawicznego oraz rektorat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, jednej z pięciu wyższych uczelni w Zamościu.