Common law

Z Wikipedii

Common law — zbiorcze określenie rodziny systemów prawnych państw anglosaskich (m.in. krajów wchodzących w skład Wielkiej Brytanii, USA, Australii, Nowej Zelandii). Charakteryzuje się brakiem oddzielenia stosowania prawa od jego stanowienia oraz świadomym i celowym oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych precedensach.

Pierwotne common law powstało w średniowiecznej Anglii pod auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa, które opierało się na argumentacji odwołującej się do tradycji, zwyczaju oraz precedensu (sposobu, w jaki pewnego rodzaju przypadek już rozstrzygnięto). Uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy. W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz prawo kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już norm karnych, gdyż te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

Gdzie na świecie występuje system common law?: UK (Szkocja), USA (Luizjana), Kanada ( tu większy wpływ prawa cywilnego, więc raczej mówi się o dualizmie), Australia, Nowa Zelandia, Indonezja, Indie, Hongkong, RPA, Nigeria, kraje Afryki Zachodniej – w pozostałych częściach Afryki są systemy mieszane.

[edytuj] Historia common law

Przed inwazją normańską z 1066 mieszkańcy królestw anglosaskich podlegali prawu zwyczajowemu, zróżnicowanemu w zależności od regionu i stosowanemu w dość dowolny i arbitralny sposób. W powszechnym użyciu był tzw. sąd boży, czyli poddawanie stron lub świadków próbom w celu wykazania ich prawdomówności.

W 1154 Henryk II Plantagenet, jako pierwszy król Anglii, zinstytucjonalizował system common law, nadając mu status prawa powszechnego, to znaczy jednego i wspólnego dla całego Królestwa Anglii. Król zakazał sądów bożych, w zamian za to wprowadzono zwyczaj zaprzysięgania stron i świadków. Obradując nad werdyktem, ława przysięgłych nie musiała koniecznie opierać się na dowodach przedstawionych przez strony, czym ówczesne postępowanie różniło się od dzisiejszego. Sądy królewskie w XIII/XIV wieku zaczęto nazywać Sądami Westminsterskimi. Zajmowały się one sprawami wówczas najważniejszymi z punktu widzenia króla –cywilnymi, karnymi i skarbowymi. Dzieliły się na:

• Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Pleas) – zajmował się sprawami cywilnymi, wykształcił się pod koniec XIIIw.
• Sąd Ławy Królewskiej (Court of King’s Bench) – sprawy karne i odwoławcze od Sądu Spraw Pospolitych
• Sąd Skarbowy (Exchequer) – podatki.

Stworzenie common law stanowiło ogromne zagrożenie dla jurysdykcji sądów kościelnych, stosujących prawo kanoniczne. Przyniosło to w rezultacie konflikt króla z kościołem, którego ofiarą padł arcybiskup Canterbury, zabity przez straż królewską.

W XV wieku ustalił się zwyczaj, iż strona przegrywająca sprawę mogła odwoływać się bezpośrednio do króla, np. argumentując, iż przyznane według norm common law odszkodowanie nie było słusznym ekwiwalentem za zajęcie ziemi i żądając w zamian usunięcia samowolnego zajęcia. To dało początek systemowi sądownictwa słuszności (equity), administrowanemu przez Lorda Kanclerza i sądy kanclerskie, w którym nie sądzono według ścisłych reguł common law. Z zasady oba systemy — common law oraz equity — były w ustawicznym konflikcie, nawet pomimo ustalonej w XVII wieku zasady, że temu ostatniemu przysługuje pierwszeństwo. Świetny przykład opisuje Karol Dickens (fikcyjna sprawa Jarndyce and Jarndyce).

Sądy prawa i equity w Anglii zostały połączone na mocy Judicature Act z 1873 i z 1875. W Stanach Zjednoczonych równoległe systemy prawne przetrwały do XX wieku: w sądach federalnych orzeka się na podstawie obu tych systemów, nie czyniąc między nimi różnicy; w stanie Delaware wciąż istnieją odrębne sądy prawa i equity, a w wielu innych stanach - wydzielone jednostki organizacyjne sądów.

[edytuj] Podstawowe zasady common law

W common law prawo precedensowe jest tworzone w drodze precedensów prawotwórczych. Różnią się one od orzeczeń nie prawotwórczych tym, że kreują nowe normy prawne, jeśli nie istnieje żadna podstawa do rozstrzygnięcia danej sprawy. Wydając precedens nieprawotwórczy, jedynie dookreśla się wykładnię normy prawnej. Precedens prawotwórczy składa się z dwóch elementów: ratio decidendi (uzasadnienie danego rozstrzygnięcia) drugi to obiter dictum (incydentalne, jak gdyby "uboczne" rozstrzygnięcie kwestii, mających znaczenie tylko dla danej sprawy). Z ratio decidendi wynika norma generalna, która będzie podstawą rozstrzygnięcia podobnych przypadków w przyszłości. Jest ona wiążąca dla sądów niższej, jak i tej samej instancji co sąd wydający tak długo, dopóki nie zostanie przełamana (overruled). Obiter dicta nie wpływają natomiast zasadniczo na kształtowanie prawa.

Precedens tworzy prawo dopiero wtedy, gdy zostanie użyty jako podstawa rozstrzygnięcia. Precedensy nie ulegają automatycznemu "przedawnieniu" na skutek upływu czasu. Normy prawne, wynikające z prawa precedensowego, są zatem trwałe. Istnieje jednak instytucja zwana "distinguishing overruling", która pozwala sądom na zmianę precedensu, gdy nie przystaje on już do rzeczywistości społecznej. Może to nastąpić również wówczas, gdy strony powołają się na różne precedensy. Wtedy sąd może nie kierować się normami, ustalonymi przez wcześniejsze orzeczenia i doprowadzić do powstania nowego precedensu. Ponadto overruling jest możliwe, gdy sąd stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym danej sprawy a podstawami faktycznymi precedensu.

Jeśli chodzi o wpływ prawa stanowionego na kształtowanie common law, to akty prawa stanowionego, które stanowią odbicie angielskiego common law, są z reguły interpretowane w świetle jego tradycji, co sprawia, iż szereg kwestii pozostaje nierozstrzygniętych, gdyż zawsze pojmuje się je tak, jak tego wymaga wcześniejsze prawo precedensowe i zwyczaj. Łatwo zaobserwować to na przykładzie prawa karnego, które w Anglii wciąż pozostaje domeną common law, podczas gdy w wielu stanach USA zostało całkowicie skodyfikowane. Kodyfikacja common law nie reguluje na ogół nowych przypadków, a tylko porządkuje istniejący materiał normatywny, pochodzący z prawa precedensowego i dlatego to ostatnie pozostaje środkiem do jego wykładni. Z tego powodu także współcześnie w amerykańskich szkołach prawniczych uczy się, jak rozstrzygano sprawy karne w sądach angielskich w 1750.

Inaczej interpretuje się ustawy wydawane w zupełnie nowych obszarach regulacji. Mogą one być nowatorskie i wprowadzać nowe podstawy skarg sądowych. Jako przykład może posłużyć odpowiedzialność za wrongful death; na tej podstawie niektóre osoby, zwykle małżonek, dziecko lub spadkobierca, mogą żądać odszkodowania od sprawcy w imieniu zmarłego. Taki delikt nie istnieje w tradycyjnym common law i dlatego na terytoriach, na których nie obowiązuje odpowiedni akt prawny, sąd nie przyjmie pozwu opartego na tej podstawie. Sądy generalnie interpretują normy ustawowe wąsko, tzn. ograniczając się tylko do tego, co zostało w nich wyraźnie przewidziane. Uznaje się prymat ustawodawcy w określeniu zakresu dopuszczalnego stanowienia prawa przez sędziów, z ograniczeniem przez "wyższy porządek", określany normami konstytucyjnymi.

Pierwszym kompleksowym traktatem opisującym common law było dzieło "Commentaries on the Laws of England", autorstwa sędziego Williama Blackstone'a, opublikowane w latach 1765-1769. W Stanach Zjednoczonych wielką popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło sędziego Sądu Najwyższego Olivera Wendella Holmesa Jr. "The Common Law", które stało się klasyką przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych jurysdykcjach stanowych gromadzi "Corpus Juris Secundum".

[edytuj] Zobacz też

• system prawa
• prawo stanowione
• norma prawna
• norma prawna precedensu
• stare decidis