Dialekt attycki

Z Wikipedii

Dialekt attycki - jeden z głównych dialektów klasycznego języka greckiego, w okresie klasycznym rozpowszechniony w Attyce i na północnych wybrzeżach Morza Egejskiego. Najbardziej zbliżony do dialektu jońskiego, wraz z którym tworzy grupę jońsko-attycką. Dialekt ten w swoim wczesnym stadium zaświadczony jest już w grece archaicznej okresu homeryckiego (ok. VIII wiek p.n.e.) - pojawia się sporadycznie w Iliadzie i Odysei. W dialekcie attyckim powstała większość dzieł poetów i pisarzy okresu klasycznego, jest to też język starożytnych mówców ateńskich. Na dialekcie attyckim opiera się też w znacznej mierze późniejsza greka koine, używana w okresie hellenistycznym.

Spis treści 1 Cechy charakterystyczne 1.1 Kontrakcje 1.1.1 Rzeczowniki kontrahowane 1.1.2 Przymiotniki kontrahowane 1.1.3 Czasowniki kontrahowane 1.2 Deklinacja attycka 1.2.1 Rzeczownik 1.2.2 Przymiotnik 2 Zobacz też 3 Przypisy 4 Bibliografia

[edytuj] Cechy charakterystyczne

Do charakterystycznych cech dialektu attyckiego należą:

W zakresie wymowy:

• Zachowanie pierwotnego długiego ᾱ (ā) po ι, ρ, ε (i, r, e) - tzw. α purum - w pozostałych dialektach często zmienionego w η (ē), np. att. ἱστωρία (histōría), joń. ἱστωρίη (histōríē)^[1] - "historia". Pozorne wyjątki wynikają z pośrednich zmian językowych, np. att. κόρη <- *κόρϜη <- *κόρϜα ("młoda dziewczyna");
• Występowanie geminaty ττ (tt) w miejsce σσ (ss), np. att. γλῶττα (glōtta), joń. γλῶσσα (glōssa) - "język".
• Utrata głoski [w], zapisywanej digammą (Ϝ), jeszcze w czasach przedhistorycznych, np. att. καλός (kalós), eol. beoc. καλϜός (kalwós) - "piękny".
• Zmiana τ (t) w σ (s) przed ι oraz υ (i oraz y), np. eol. beoc. Εὔτρητις (Eutrētis) -> att. Εὔτρησις (Eutrēsis - miasto w Beocji); dor. τύ (tý), att. σύ (sý) - "ty" (zaimek). Cechę tę dialekt attycki dzieli z kilkoma innymi dialektami.
• Dodawanie w niektórych wypadkach końcowego -ν do wyrazów z wygłosem samogłoskowym w pozycji poprzedzającej wyraz z samogłoską w nagłosie. Dotyczy to m. in. samogłoskowych końcówek rzeczownika w bierniku i celowniku oraz niektórych form osobowych czasownika. Przykład: ταῖς γυναιξί λέγω (taís gynaiksí légō) - "mówię kobietom", ale: ταῖς γυναιξίν ἔλεγον (taís gynaiksín élegon) - "mówiłem kobietom". Cechę tę dialekt attycki dzieli z jońskim.
• Konsekwentna kontrakcja samogłosek (zob. niżej).

W zakresie morfologii:

• tendencja do zamiany końcówki -στηρ (-stēr) na -στης (-stēs) na oznaczenie wykonawcy czynności, np. δικαστής (dikastēs) w miejsce δικαστήρ (dikastēr) - "sędzia".
• attycka końcówka przymiotnika -ειος (eios) i odpowiadająca mu końcówka rzeczownika -εία (-eia), dwusylabowe z dyftongiem, w miejsce trójsylabowych końcówek -ηιος (ēíos), -ηία (ēía), np. att. πολιτεία (politeía), dor. kret. πολιτηία (politēía) - "ustrój państwowy", (obydwie formy pochodzą z πολιτεϜία /politewía/ w grece archaicznej i wykształciły się po zaniku głoski [w]).

[edytuj] Kontrakcje

W dialekcie attyckim i jońskim występuje zjawisko kontrakcji samogłosek na granicy rdzenia i końcówki fleksyjnej niektórych rzeczowników, czasowników i przymiotników. Ściągnięta samogłoska wymawiana była zawsze w tonie wznosząco-opadającym (w piśmie oznaczanym za pomocą akcentu przeciągłego) z wyjątkiem przymiotników złożonych oraz niektórych form czasowników kontrahowanych (zob. niżej). W tekstach pisanych w dialekcie attyckim kontrakcje konsekwentnie się pojawiają, podczas gdy w dialekcie jońskim używane są zarówno formy ściągnięte, jak i opisowe.

[edytuj] Rzeczowniki kontrahowane

• Deklinacja I - rzeczowniki kontrahowane (nomina contracta) deklinacji pierwszej mają temat zakończony na -αα (-aa) lub --εα (-ea). Po przyłączeniu samogłoski fleksyjnej dochodzi do kontrakcji według następującego schematu:

α + α -> α	ε + α -> η
α + ᾳ -> ᾳ	ε + ᾳ -> ῃ
α + αι -> αι	ε + αι -> αι
α + ω -> ω	ε + ω -> ω
	ε + ου -> ου

Przykład: γέα (géa) -> γῆ (gē) - "ziemia";

• Deklinacja II - rzeczowniki kontrahowane deklinacji drugiej mają temat zakończony na -οο (-oo) i -εο (-eo). Kontrakcje następują według podanego niżej schematu:

ο + ε -> ου	ε + ο -> ου
ο + ο -> ου	ε + ου -> ου
ο + ου -> ου	ε + οι -> αι
ο + ῷ -> ῷ	ε + ω -> ω
ο + οι -> οι

Przykład: ὀστέον (ostéon) -> ὀστοῦν (ostún) - "kość";

[edytuj] Przymiotniki kontrahowane

W dialekcie attyckim kontrakcji ulegają przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji zakończone na -εος (-eos) / -εα (-ea) / -εον (-eon) lub -οος (-oos) / -οη (-oe) / -οον (-oon). Kontrahują one zasadniczo według schematu dla rzeczowników I i II deklinacji z następującymi wyjątkami:

• końcówka rodzaju żeńskiego -εα (-ea) przechodzi w -ᾶ (-a) zamiast -ῆ (-ē) w pozycji po samogłosce lub -ρ- (-r-), np. πορφυρέα (porfyréa) -> πορφυρᾶ (porfyrá) - "purpurowa", ale regularnie: χρυσέα (chryséa) -> χρυσῆ (chrysē) - "złota";
• zakończenia mianownika rodzaju nijakiego liczby mnogiej -εον (-eon) i -οον (-oon) ulegają kontrakcji do -ᾶ (-a) z wyjątkiem przymiotników złożonych z -νόος (-nóos), -πλόος (-plóos) i -ρόος (-róos), które zatrzymują formę opisową, np. εὔνοος (eúnoos) -> εὔνους (eúnus) - "życzliwy", ale: εὔνοα (eúnoa) - "życzliwe" (mianownik l. mn. rodzaju nijakiego). Przy kontrakcjach tego typu przymiotników nie ulega zmianie miejsce i rodzaj akcentu.
• Wołacz zawsze jest równy mianownikowi

[edytuj] Czasowniki kontrahowane

W dialekcie attyckim ulegają kontrakcji czasowniki (tzw. verba contracta) o temacie zakończonym na -α, -ε lub -ο (-a, -e, -o). Kontrakcja przebiega według następującego schematu:

• Czasowniki z tematem zakończonym na -α (-a):

α + ε -> α	α + ο -> ω
α + ει -> ᾳ	α + ου -> ω
α + η -> α	α + οι -> ῳ
α + ῃ -> ᾳ	α + ω -> ω

Przykład: ἀγαπάω (agapáō) -> ἀγαπῶ (agapō) - "kocham"

• Czasowniki z tematem zakończonym na -ε (-e):

ε + ε -> ει	ε + ο -> ου
ε + ει -> ει	ε + ου -> ου
ε + η -> η	ε + οι -> οι
ε + ῃ -> ῃ	ε + ω -> ω

Przykład: ζητέουσι (zētéusi) -> ζητοῦσι (zētúsi) - "pragną"

• Czasowniki z tematem zakończonym na -ο (-o):

ο + ε -> ου	ο + ο -> ου
ο + ει -> οι	ο + ου -> ου
ο + η -> ω	ο + οι -> οι
ο + ῃ -> οι	ο + ω -> ω

Przykład: ἐλευθερόῃ (eleutheróē) -> ἐλευθεροῖ (eleutheroí) - "uwalniasz się" albo "jesteś uwalniany"

Uwaga: Jeśli akcent w formie opisowej czasownika pada na spółgłoskę tematyczną, a nie spójkę, wówczas pozostaje on bez zmian, w przeciwnym razie (jak w większości kontrakcji) przechodzi on w formach kontrahowanych w akcent przeciągły (oznaczający samogłoskę wymawianą w tonie wznosząco-opadającym). Na przykład: τιμάεις (timáeis) -> τιμᾷς (timás), ale: ἐτίμαες (etímaes) -> ἐτίμας (etímas).

[edytuj] Deklinacja attycka

[edytuj] Rzeczownik

Niektóre rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego i żeńskiego mają w dialekcie attyckim wydłużoną końcówkę tematu -ω- (-ō-) w miejsce końcówki -ο- (-o-), np. att. νεώς (neōs), joń. νηός (nēós) - "świątynia"^[2]. Rzeczowniki tej grupy odmieniają się według specjalnego wzorca, zwanego deklinacją attycką. Różnicę w odmianie dla rzeczowników rodzaju męskiego ilustruje poniższa tabelka.

	νεώς (dialekt attycki)	νηός (dialekt joński)
Mianownik = wołacz lp.	ὁ (ὦ) νεώς	ὁ (ὦ) νηός
Dopełniacz lp.	τοῦ νεώ	τοῦ νηοῦ
Celownik lp.	τῷ νεῴ	τῷ νηῷ
Biernik lp.	τὸν νεών	τὸν νηόν
Mianownik = wołacz lm.	οἱ (ὦ) νεῴ	οἱ (ὦ) νηοί
Dopełniacz lm.	τῶν νεών	τῶν νηῶν
Celownik lm.	τοῖς νεῴς	τοῖς νηοῖς
Biernik lm.	τοὺς νεώς	τοὺς νηούς

[edytuj] Przymiotnik

Niektóre przymiotniki deklinacji II posiadają w dialekcie attyckim końcówkę -ως (-ōs) w miejsce -ος (-os) dla rodzaju męskiego i żeńskiego^[3] oraz -ων (-ōn) w miejsce -ον (-on) dla rodzaju nijakiego. Tworzy to charakterystyczny dla tej grupy wzorzec odmiany:

	Rodzaj męski i żeński	Rodzaj nijaki
Mianownik = wołacz lp.	ἵλεως[4]	ἵλεων
Dopełniacz lp.	ἵλεω	ἵλεω
Celownik lp.	ἵλεῳ	ἵλεῳ
Biernik lp.	ἵλεων	ἵλεων
Mianownik = wołacz lm.	ἵλεῳ	ἵλεα
Dopełniacz lm.	ἵλεων	ἵλεων
Celownik lm.	ἵλεῳς	ἵλεῳς
Biernik lm.	ἵλεως	ἵλεα

[edytuj] Zobacz też

• dialekt dorycki
• dialekt eolski
• dialekt joński
• dialekty arkadyjsko-cypryjskie
• język grecki klasyczny
• język grecki

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Również: ἰστωρίη (istōríē) po utracie przydechu (zob. dialekt joński)
2. ↑ W dialekcie attyckim doszło w tym wypadku do przeniesienia długości między samogłoskami tematycznymi νεώς <- νηός. Do rozwinięcia deklinacji attyckiej doszło w niektórych wypadkach również w wyniku historycznej kontrakcji, np. λαγώς <- λαγωός.
3. ↑ Tylko jeden przymiotnik tej grupy πλέως (pléōs) / πλέα (pléa) / πλέων (pléōn) - "pełny/pełna/pełne" posiada oddzielne formy dla rodzaju żeńskiego. W rodzaju żeńskim przymiotnik ten odmienia się według wzoru: πλέα, πλέας, πλέᾳ, πλέαν, πλέαι, πλέων, πλέαις, πλέας.
4. ↑ ἵλεως (híleōs) - "łaskawy". W dialekcie jońskim wyraz ten ma postać ἵληος (hílēos) albo ἴληος (ílēos) (po utracie przydechu) i przyjmuje końcówki zwykłej deklinacji II.

[edytuj] Bibliografia

• Korusowie, Agnieszka i Kazimierz, Hellenike glotta. Podręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998
• Smyth, H. W., Greek Grammar (First Edition), Second Declension, url: http://www.ccel.org/s/smyth/grammar/html/smyth_2c_uni.htm (ostatni dostęp: 3 listopada 2006)