Gać (województwo podkarpackie)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi.
Należy w nim poprawić: sekcja historia.
Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Ten artykuł wymaga dodania linków wewnętrznych. Jeśli możesz, dodaj je teraz.
Linki do innych haseł: hasło, hasłowy, hasłami zapisujemy jako [[hasło]], ''[[hasło]]wy'', '''[[hasło|hasłami]]'''.

Jakość tego artykułu jest obniżona przez użyte w nim próżne wyrażenia.
Możesz pomóc, usuwając je z tekstu tego artykułu.

Współrzędne: 50°01'34" N 22°21'34" E


Gać
Województwo	podkarpackie
Powiat	przeworski
Gmina	Gać
Położenie	50° 01' 34'' N 22° 21' 34'' E
Wysokość	207 m n.p.m.
Liczba mieszkańców (2000) • liczba ludności	1550
Strefa numeracyjna (do 2005)	16
Kod pocztowy	37-207
Tablice rejestracyjne	RPZ
Położenie na mapie Polski Gać

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gaci

Gać – wieś w Polsce, położona w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, w gminie Gać, w południowo-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej; siedziba gminy Gać.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

[edytuj] Historia

We wsi, w latach 1904-1905 zbadano odkryte cmentarzysko ciałopalne (180 grobów) z okresu rzymskiego (kultura epoki żelaza rozwijająca się między III wiekiem p.n.e. a V wiek n.e., na terenach obecnej Polski) – od niego otrzymała nazwę kultura przeworska.

W roku 1875 proboszczem tutejszej parafii został mianowany późniejszy błogosławiony ksiądz Bronisław Markiewicz – posługę w Gaci sprawował przez dwa lata.

Wieś należy umiejscawiać na początku naszej ery. Musiała istnieć osada przy cmentarzysku kultury Przeworskiej, a i później przy przeprawie przez bagnistą dolinę rzeczki Markówki, karawan kupieckich zdążających z Węgier do Krakowa, ale chcących ominąć rogatki Przeworska. Przypuszczalnie tzw. Stara droga, łącząca Gać z drogą Kańczuga – Sietesz, a w drugą stronę, Gać, Mała Kosina (Klin), Kosina, to nie tylko pierwsza droga wsi, ale i skrót traktu handlowego z Węgier i Kijowa. Droga ta schodząc z południowych pól do wsi przy dawnym folwarku przecina bagnistą (nawet teraz w 2001 r) dolinę Markówki. Część tej drogi od folwarku do mostu w latach miedzy wojennych była utwardzana, podczas kopania głębokich rowów odwadniających, natrafiono na zatopione w bagnistym terenie resztki olbrzymich dębowych kłód ułożonych w poprzek drogi. Wysnuto stąd przypuszczenie, że w tym miejscu istniał przejazd przez bagno do brodu na Markówce. Pomiędzy obecną plebanią, a domem Józefa Bącala od gościńca w stronę Markówki biegnie ścieżka do kładki na tej rzeczce, jeszcze w roku 1968 w miejscu ścieżki istniała droga, którą swobodnie mógł przejechać konny wóz. W miejscu kładki, istniał kiedyś bród, z którego jeszcze do około 1920 roku korzystali gaccy chłopi podjeżdżając z beczkami na wozach do rzeczki, w celu nabrania wody dla gospodarstw. W tym czasie było jedynie kilka studni na całą wieś. W dalszym biegu trakt szedł od gościńca cmentarna drogą, obok drugiego cmentarza, założonego w 1875 r., północnymi polami wsi do Małej Kosiny, która niegdyś przynależała do wsi Gać, gdzie łączył się z głównym szlakiem handlowym Kraków – Kijów. Franciszek Trojnar pochodzący z Gaci, w swojej pracy "Z dalszej i bliższej przeszłości wsi Gać", umieścił fragmenty dokumentu opublikowanego w książce ST. Karasia p.t. "Zbiór dokumentów małopolskich",a napisanego przez pierwszego właściciela kluczy łańcuckiego i kańczudzkiego Ottona Pileckiego. W dokumencie tym, Otton z Pilczy – Pilecki w 1375 r nadaje rycerzowi Wierzbieńcie wieś Mikulicze (Mikulice), jednocześnie wymienia w nim wsie sąsiednie jak: Sethescha (Sietesz), Nizaczyce (Niżatyce), Ostrów i pisaną w pierwotnej nazwie Hawrilowagacz. Alfabet łaciński tamtego okresu nie posiadał miękkiego "ć" i dlatego w pisowni występuje twarde "cz". Ten typ nazwy wywodzi się z czasów pierwszych władców, kiedy to, pan nagradzał swego rycerza nadaniem lub dzierżawą ziemi. Z reguły był to teren dziewiczy, i nagrodzony rozpoczynał gospodarkę od budowy własnego domu – gniazda rodowego, które było związane z jego imieniem, czy przydomkiem. Bojar Hawryła otrzymał od swojego pana teren, na którym była naturalna lub sztuczna Grobla – Gać' i stąd "Hawrilowagacz". Przypuszczalnie to Otton Pilecki rozpoczął osiedlanie kolonistów, m.in. niemieckich i śląskich na prawie magdeburskim przy nazwie topograficzne Gacz lub niewielkiej osadzie. Wskrzeszając w ten sposób istniejącą, kiedyś w tym miejscu wieś. Niemców do Polski zaczął sprowadzać Kazimierz Wielki osadzając ich na terenach pozyskanych, w 1340 r., a prawie nie zaludnionych, Rusi Halickiej, księstwa chełmsko- bełskiego, włodzimierskiego i zachodniego Podola, tworząc z nich województwo Sandomierskie. Z którego w 1474 r powstało woj.Lubelskie, a z Rusi Halickiej, dzielącej się na ziemie; halicką, lwowską, przemyską i sanocką, powstało w 1434 r woj. Ruskie. Gęstość zaludnienia a zwłaszcza ziemi lubelskiej, puszczy sandomierskiej oraz Podhala, na 1km2 nie przekraczała nawet jednej osoby. Kolonizację kontynuował Ludwik Węgierski przez swego namiestnika, księcia Władysława Opolskiego. Nowo przybyła ludność osadzana w tzw. gminach dzierżawczych w bardzo szybkim czasie asymilowała się z miejscową ludnością, także śladem ich pobytu pozostawały często jedynie nazwy miejscowości, nazwiska, a czasem typ zabudowy. Prawo Magdeburskie – przyjmowano je w gotowej formie wprost z miast Lubeki lub Magdeburga. Były to dwa różne, choć w tym samym czasie wykształcone wzorce ustrojowe. Wzór Lubeki za podstawę miał przywilej, który wydał Fryderyk Barbarossa z 1188 r., a wzorzec magdeburski przywilej arcybp.Magdeburskiego Wichmana z tej samej daty. W Lubece wcześniej powstał organ samorządowy, bo już w 1226 r. W Magdeburgu natomiast główną rolę odgrywali "ławnicy" i prawo sądowe. Prawo z Lubeki przyjęły głównie gminy nadmorskich. W prawie niemieckim mamy do czynienia z kompromisem między ludnością zamieszkującą osady, a zwierzchnością feudalną. Wytworem tego kompromisu jest w miastach wójt, a na wsi sołtys. Jako wasal pana feudalnego stawał się sędzią osady, ale sądził z udziałem ławników jako przedstawicieli gminy. Do tak uspołecznionego sądu wcześniej czy później dochodził organ samorządowy w postaci rady gminy. Prawo niemieckie w późniejszym czasie zostało uzupełnione przez tzw. Statuty Kazimierza III Wielkiego. Statut Wielkopolski 51 paragrafów w 1362 r i późniejszy Małopolski 70 paragrafów, oraz łęczyckie prawo ziemskie. Tzw. Prawo niemieckie rozpoczyna w Polsce okres rozwarstwienia społecznego.

Na tych z pełnym prawem do posiadania ziemi

A – wywodzący się z dawnych dynastów plemiennych, znamienite rody wyrosłe w czasach tworzenia się państwa Polskiego, dostojnicy państwowi.

B – rycerze (władycy) dziedziczący swoje ojcowizny, wójtowie i sołtysi, którzy również dziedziczyli darowizny od swoich panów feudalnych.

Na tych do prawa użytkowego ziemi:

A – wolni kmiecie na prawie polskim i prawie niemieckim oraz przypisani panu.

B – rycerze tzw. fikcyjni – ludzie zawodowo trudniący się służbą wojskową w ten sposób chcący zmienić swój statut przez nadanie im ziemi przez Króla.

Do pierwsze grupy stosowany był bezwzględny nakaz powszechnego obowiązku służby wojskowej z tym, że wójtowie i sołtysi w razie odmowy tego obowiązku tracili prawo do dziedziczenia swoich włości i były one konfiskowane. W społeczeństwie wiejskim zanikała kategoria ludzi niewolnych na rzecz poddaństwa gruntowego – ludzi przypisanych panu i ludzi osobiście wolnych. Feudalny pan sadzający na prawie niemieckim nowych osiedleńców na swojej ziemi wyznaczał im przywódcę – wójta-sołtysa, którego uposażał nadaniem ziemi objętej prawem własności i dziedziczenia, a reszta osadników związana była z panem pisanymi; kontraktami dzierżawy na magdeburskim prawie lokacyjnym i opłacała czynsz za swój, wyznaczony przez sołtysa, kawałek ziemi. Dopóki taki kmieć wywiązywał się z warunków zawartej umowy,pan nie mógł go z niej rugować, a ziemia przechodziła na dzieci kmiecia. Osadzony na prawie magdeburskim wolny kmieć, mógł opuścić swojego pana po rozwiązaniu kontraktu oraz zapłaceniu czynszu za lata tzw. wolnizny oraz aktualnego. Ponadto musiał znaleźć na swoje miejsce również zamożnego następcę i według prawa zwyczajowe wypłacić jednorazowo panu opłatę zw. "gościnnym" lub "ustawnym". Jednak w roku mogło pana opuścić jedynie dwóch kmieci, a rozwiązanie kontraktu musiało być złożone dwa tygodnie przed Bożym Narodzeniem. Jednak równocześnie zgodnie z obowiązującym prawem łęczyckim wszyscy kmiecie mogli opuścić wieś równocześnie,jeżeli pan zgwałcił córkę lub żonę kmiecia albo jego poczynania uszczuplały dochód kmieci. Obyczaj polski rozwinął prawo niemieckie obowiązujące na wsi, a zaczerpnięte z sądownictwa po przez dodanie do sądu ławników wybieranych spośród kmieci danej wsi, czego nie było na terenie Niemiec. Najniższa ziemska instancja sądowa wsi, to sołtys i 7 ławników, których od końca XV w., zaczęli wypierać tzw. Podwójci – przedstawiciele pana wsi. Księgi tzw. sądowe wsi zaczęły powstawać pod koniec XV w. Z rejestru poborowego dziesięcin biskupich, rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej, w której czytamy; 1424 r Gabrlowa Gacz. Następna wzmianka to rok, 1446 w której wymienia się plebana Jakuba,z Gaczi, kolejna wzmianka to 1450 r i wymieniony jest Stanisław, zarządca kościoła parafialnego w Gaczi. Przy obu nazwach nie występuje już imię dzierżawcy, czyżby zginął lub odszedł, a wieś powróciła do starej pierwotnej nazwy Gać.

Z dok. spadkowego zawartego w 1470 r., pomiędzy Janem Pileckim, a Wacławem, księciem opolskim, gdzie wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego: Kraczkowa (Neudorf), Krzemyenycza,Wissoka, Halwygowa (Albigowa), Markowola (Markowa), Sanyna (Schonerwalt, Sonina), Kossina,Rogoszno, Głuchow, Jordanowa Wola, Syetesza (Sietesz), Gacz, Ostrów, Malawa, Hanczlowa (Henselshof,Handzlówka), Soleczska (Siedleczka), Hussow, Hadle, Wolycza, Schwyathoslaffkowwa Wola.

W 1508 r na terenie wsi jest 1 karczma z piwem i browar, od których płacono połowę mesznego. Gać w 1515 r., płaci dziesięciny zw. "poborem" z 23 łanów kmiecych, czyli 1104 mórg ziemi uprawnej. We wsi jest 2 karczmy, co, do których nie można określić formy ich działalności.

Tab. una fert. = Karczma, una = jedna, fert. – fertus = żyzność i tym podobne słowa.

Tab. alia vect. = Karczma, alia = druga, vect = można rozwinąć np.- czynszowa.

W posiadaniu Pileckich, klucz kańczudzki pozostaje do około 1530 r.

Jan z Tarnowa właściciel: Tarnowa, Jarosławia, Przeworska i Wielowsi oraz przyległych kluczy, dzieli swój majątek pomiędzy dwóch synów Jana i Spytka. Spytko I przyjmując nazwisko Jarosławski herbu "Leliwa ", otrzymuje Jarosław oraz Bełżec, a jego syn Rafał przejmuje Przeworsk. Za Spytka II Przeworsk wraca do rodu Tarnowskich. Spytko III Jarosławski 1464-1519 ma dwie córki Anne i Magdalenę. Około 1507 r Anna wychodzi za mąż za Jana Odrowąża ze Sprowy herbu "Odrowąż", który przejmuje połowę włości Jarosławskich. Ich syn Stanisław 1508-1545, przypuszczalnie około 1530 r przejmuje klucz Kańczudzki, a swoją jedyną córkę Zofię 1540-1580, żeni z Janem Krzysztofem Tarnowskim herbu "Leliwa", która po śmierci Tarnowskiego w 1567 r wychodzi za mąż za Jana Kostkę herbu "Dąbrowa". W 1594 ich córka Anna, właścicielka połowy dóbr Jarosławsko-przeworskich wychodzi za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, a w 1606 r po wykupieniu siostry Katarzyny zostaje właścicielką Jarosławia.

W 1583 r., Gać jest własnością Jarosławskich i pobierany jest "pobór" z 27 łanów kmiecych, czyli z 1296 mórg ziemi uprawnej i 2 karczm. Wieś oprócz rodzin kmiecych zamieszkuje 4 rodziny, zagrodników najemnych, osadzonych na gruncie gminnym i 22 rodziny komornicze, zw. "gołymi", mieszkali w domach innych ludzi na tzw. komorze. Wieś zwiększyła od 1515 r obszar ziemi uprawnej o 192morgi– 4 łany.

Hipoteza....przypuszczalnie została zlikwidowana własność spadkobierców osadźcy Gabriela, znajdująca się na pograniczu Gaci i Białobok. Ponad 4 łanowa niwa ciągnąca się od potoku zw. "Krzakówka",do skotnika na Rogóżno, tzw. "Górki". Nazwane od strony Białobok, "Ziębówką", a od strony skotnika, "Cyranówką". Wykupiona przez Ziębe, Cyrana oraz Żyda – przodka Izaaka Riesenbacha, który został, dziedzicznym właścicielem karczmy wybudowanej prze osadźcę.

Oryginalny wypis z księgi ławników wsi Gać rok; 1573 "Roczizna Piotra Kudlkowicza: Stanąwszy przed prawem naszem zagoionym Piotr Kudlkowicz polożił roczisny dwie grzywnie rolliey, która leży wedlie Woycziecha Bohunka y wedlie Wawrzińca Jakubczika. Thich ze pieniedzy wzieł Xiądz plieban grziwne,za meszne, a drugą grziwne wzieł wytrikus, tho jest Szmek Jakus na dług kościelny, czo był, wynien,nieboscik Kudlik, czo prawu, jawno".

..wytrikus- skarbnik kościelny.

Przetłumaczony z łaciny wypis z księgi ławników wsi Gać rok; 1579 "Sąd wielki odbyty w dniu piątym po Święcie Marcina prze zemnie wójta Mateusza Matlaszka i siedmiu ławników....."

Wypis z księgi ławników wsi Gać rok;1588 "Regina Baranowa sprzedała Wojciechowi Markiewiczowi szynk, który przylega do stawu gackiego dziedzicznego pańskiego".

Wypis z księgo ławników wsi Gać rok; 1601 "Jakub Giza z Żołyni sprzedaje Grzegorzowi Młynarzowi młynek w Gaczi na grobli gackiej stojący".

W 1603 roku księżna Anna Ostrogska z domu Kostka przejmuje od Jarosławskich klucz kańczudzki oraz Gać,a w 1612 r pozbawia ją statutu parafii i uzależnia od parafii Kańczuga. W 1622 r klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski pan na Nowym Wiśniczu, po przez ożenek z Zofią,córką Anny Ostrogskiej. Rok 1624 to kolejny najazd czambułów tatarskich, tym razem pod wodzą chana Kantymira. W powiecie Przeworsk nie był wsi, aby nie ucierpiała od tego najazdu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru. Pozostawiali tylko zbyt małe dzieci, które nie mogły jeszcze pracować i kalekich mieszkańców tych wsi. Pierwszy spalony przez Tatarów kościół w Gaci znajdował się powyżej starej plebani na wzgórzu, do II wojny światowej stał w jego miejscu drewniany słup, jaki pozostał po krzyżu,który tam stał. Kościół umieszczono w ocalałej kaplicy cmentarnej na drugim parafialnym cmentarzu,a konsekrowany został w 1692 r pod wezwaniem "Wszystkich Świętych". Filią parafii Kańczuga,gacki kościół był do, 1875 r., kiedy to do Gaci przybył wielki społecznik ksiądz Bronisław Markiewicz i za jego staraniem Gać w 1876 r odzyskała statut parafii, a ks. Markiewicz zostaje jej pierwszym proboszczem. Z inicjatywy księdza Marcina Sanakowskiego i wójta wsi, Brożbara Wojciecha podjęto na zabraniu wiejskim uchwałę o budowie nowego, murowanego kościoła, wieś na ten cel opodatkowała się i dała tzw. robociznę, czwartą część kosztów dołożył jako kolator i tabularny właściciel wsi,książę, Lubomirski. Kościół postawiono na starym cmentarzu obok drewnianej kaplicy, ale bliżej drogi,a oddano go do użytku w 1894 r., konsekrował go biskup Jakub Glazar pod wezwaniem "Matki Bożej Wniebowziętej". Kościół w Gaci jest pierwszym wiejskim murowanym kościołem w tamtym okresie w powiecie Przeworskim. Po najeździe Tatarskim wieś liczyła 30 osób. Rok 1629, wieś tworzy łącznie 41 chałup – kmiecych,zagrodników i chałupników, a w 1640 r., w użytkowaniu chłopskim było 3,25 łanu ziemi uprawnej. Wykaz tzw. pogłównego z 1662 r podaje, że wieś zamieszkuje 295 osób i 8 czeladzi.

Według aktu z 1644 r., chłopi, z Sieniawy (Krosno), własność Wojciecha Truskolawskiego – chłop siedzący na całej roli (łan) oprócz czynszu 22 gr., dają 4 kury, po jednym kapłonie (trzebiony kogut), 5jaj i miarkę orzechów raz do roku. Do orki do grabarki do żniwa do wiązania do zgartywania siana do tarcia konopi do brania lnu do kopania warzywa, wychodzić ma na robotę po dwoje. Do młocki do siekiery po jednemu. Po nadto są jeszcze inne roboty, które odprawiać się maja – za pański dzień albo bez pańskiego tzn., które albo liczą się za dzień roboczy albo są obowiązkiem poza dniami pańszczyzny. Za pański dzień chłopi sieniawscy z całej roli mają wozić drwa i chrust po jednym wozie swoimi końmi. Bez pańskiego dnia mają wyjść raz do roku na zakoski trawne i owsiane oraz zagrabki, mają maciorki lniane wymoczyć, wymiędlić i wytrzeć, jedną sztukę wyprząść, śliwy suszyć. Chłopi na pół roli robią trzy pół dnie od południa i płaca połowę czynszu, komornicy nie płacą nic i odbywają dwa pół dnie od południa lekkiej roboty, przy czym strawę otrzymują ze dworu.

Podani kasztelana przemyskiego, St. Wapowskiego, czynszu z całego łanu płacą 1 zł 22gr., dają po 6korcy owsa po dwie kury tzw. poczciwe i 36 jajek na Wielkanoc. Robią, co dziennie po pół dnia. Robota ujęta jest nie tylko miarą czasu, ale i wydajnością; i tak oranie ma objąć w dni robocze 12 zagonów o trzech skibach, czyli po 12 lasek, a każda laska ma być na trzy łokcie wzdłuż. Kto robi koło drzewa ma w jednym dniu roboczym położyć jeden wóz drwa albo jeden chrustu i zaraz ten chrust wygrodzić. Kto młóci ten ma się uporać z jedną kopą dziennie. Na wóz sprzężajny nie powinno się więcej brać jak 4 korce jagły, pszenicy, żyta, grochu. Jęczmienia, i tatarki 5 korcy, owsa 6 korcy miary dynowskiej. Po sól mają jeździć raz w roku i przywieźć po 5 kłód, za co przez 5 dni wolne od roboty. Nadto każdy kmieć na całej roli ma oddać, co rok sztukę oprawną przędzy, a jeżeli da to i druga sztukę,za co ma 6 dni wolne od roboty, przędziwa dostarczy dwór, a ma być chędogo oprawne i bez paździerza,aby kmieć swoim nie musiał przykładać. Dni robocze zaczynają się od południa, tylko na obżen powinno się wychodzić o wschodzie słońca. Popi, dzierżawcy, rzemieślnicy nie dają nic i nic nie płacą.

Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirscy. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski 1638-1702 r, który po przez ożenek z Teofilą Zasławską 1650-1709 stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium tzw. ordynacji Ostogsko-Zasławskiej. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków. Kolejny właściciel klucza to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski 1693-1720r., po nim Gać oraz ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska 1693-1729, którą w 1710 r poślubił Paweł Karol Sanguszko1680-1750. W 1712 r urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm. 1775, który po śmierci matki przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. Janusz Sanguszko w 1756 r rozwiązał ordynację, Ostrogsko-Zasławską.

Cały okres uzależnienia parafii Gać od parafii Kańczuga, jej plebański folwark był oddawany w dzierżawę. Jednak pewna jego część została "nadana" po kawałku pola chłopom, za który mieli obowiązek odrabiania pańszczyzny. W roku 1744 było ich 14. W 1789 r., oprócz chłopów plebańskich we wsi mieszkało wraz z rodzinami 39 kmieci, 62 zagrodników i 4 chałupników jako poddani dziedzica wsi.

W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który po przez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza, zlikwidował go. Gać w 1799 roku stała się dziedziczną własnością Adama Terleckiego,zmarł w 1804 r. W 1800 r Gać zamieszkiwał 627 osób.

Dokument 1.

Dnia 1 Augusta 1801 r ze wsi Gać. Do Prześwietnego Urzędu Jego Cesarsko Królewskiej Mości Cyrkutu Rzeszowskiego. Na dniu 23 Juni podawaliśmy prośbę do Prześwietnego Urzędu Cyrkularnego względem łąki, która od 1674 r do czasu tego była naszą własnością. Zaś dziedzic teraźniejszy wsi Gać, któren dopiero rok drugi jak jest, odebrał nam. Na którom to łąkę Przewielebnemu i Prześwietnemu Urzędowi okazowaliśmy i łaskawa rezolucję odebraliśmy, lecz teraźniejszy dziedzic na tenże rozkaz Prześwietnego Urzędu Cyrkularnego, do tego czasu żadnej nam sprawiedliwości nie dał i łąkę wykosił. O co jak najpokorniej dopraszamy się o łaskawe względy miłosierdzia Prześwietnego Urzędu Cyrkularnego Rzeszowskiego. Bo my kmiecie nie mamy, czym zaprzęgów utrzymać.

Brożbar Stanisław + Jan Kot +

Dziedzicem wsi Gać zostaje syn Adama Terleckiego, Jan Terlecki 1781-1831 Rok 1821, w parafialnej księdze wsi Gać jest wpis "Dwór Obodakowski", potocznie "Chodakówka",dziedziczna własność Walentego Kuźniarskiego (uszlachcony chłop- Kuźniar) 1780- 1852 r., żonaty z Katarzyną z domu Kowalska, z małżeństwa urodził się syn Robert i córki Karolina i Apolonia. "Chodakówka" to wydzielony kilku łanowy dział z własności Jana Terleckiego od strony Ostrowa. Folwark posiada równieŜ swoich pańszczyźnianych chłopów.

Do Przezacnej Jurysdykcji Dominia Gać Pokorna prośba od Wojciecha Brożbara przywójta wsi Gać i państwa tegoż, okoliczności wewnątrz wyłuszcza. Przezacna Jurysdykcji Dominium Państwa Gać. Dnia. Gać 12 april 1826 r. Niżej na podpisie znakiem krzyża jego wyrażony poddany wsi Gać i państwa tegoż, podupadły przez ogień pożarowy, co Przezacnej Jurysdykcji wiadome zostaje, a gdy teraz wiosna następuje jest nam do gruntu potrzebny na zasiew owies. Najpokorniej dopraszam się Przezacnej Jurysdykcji zapomożenia, które osobną drogą, aby krok swój wzięła, ja zaś włożę starania, abym Skarb Gacki bez najmniejszej kłótni zaspokoić mógł. O co na piśmie najpokorniej doprasza się realizacji i zapomogi, żebym w gospodarstwie zawodu nie pomorł jakom posłuszny poddany. W przytomności własnej napisano prośbę na znak krzyża własną kładziemy ręką. Jan Lenar wójt + Błażej Fołta podwójci + Wojciech Brożbar +

Odpowiedź na powyższą prośbę:

Sublikantowi oświadcza się ze strony Państwa wsi Gać, aż na jego prośbę mając wzgląd na wypadek pogorzenia, da Skarb, chociaż sam w największym niedostatku, korcy trzy, a trzy kosze na zasiew, aby tenże zaraz po zbiorze z pola, odsypie należność.

Datum. Gać 13 April 1826 r J. Terlecki.

Dokumenty są ujęte w rękopisie książki Brożbara Tadeusza 1901-1963 r "Gackie Wczoraj".

Wypis z księgi gackiego kościoła; Listopad 1844 r"Ja Szymon Szczepaniak przed Bogiem, Najświętszą Panną Bogurodzicą i Aniołem Stróżem moim, uroczyście wyrzekam się wódki, a w innych napojach obiecuję zachować mierność i do tego wszystkimi siłami innych a w szczególności parafian kościoła, gackiego,których jestem przewodnikiem w drodze zbawienia, zachęcać". Do końca roku powstała lista z 23 osób, na drugim miejscu po księdzu podpisany jest Walenty Kuźniarski, na trzecim Marcin Czechowicz – organista. Do 19 maja 1845 r na liście znalazło się z pomiędzy 1014 dusz, jakie miała parafia 554 osoby, czyli każdy powyżej 16 roku życia.

Gać, po śmierci Jana Terleckiego została kupiona przez Lubomirskich z Przeworska, a po uwłaszczeniu w roku 1848 już tylko folwark na terenie wsi był ich dziedziczną własnością. W roku 1850 r., Gać zamieszkuje 1039 osoby. W 1856 r majątek księcia Jerzego Lubomirski na terenie wsi Gać, posiadał 425 mórg ziemi uprawnej,41 mórg pastwisk i łąk. Natomiast wieś posiada 1384 morgi ziemi uprawnej oraz 208 mórg pastwisk,łąk i ogrodów, w sumie wieś posiada 1594 morgi. Wieś Gać ze swoją zabudową i rozmieszczeniem zagród była typową wsią łanowo – leśną. Łańcuchowa zabudowa zagród po obu brzegach rz. Markówki, wzdłuż, której biegnie główna wiejska droga. Prostopadle do drogi w obydwu kierunkach północ – południe rozciągały się łany uprawnych pól. Każdy łan rozdzielała miedza, niegdyś szeroka, około 3 m, dziś zredukowana na rzecz uprawnych pól,lub polnej drogi. Pośrodku każdego łanu polna droga, biegnąca od zagrody kmiecia aż do granic. Zabudowania kmiece, stoją na bazie prostokąta o konstrukcji wieńcowo– przysłupowej, dach czterospadowy kryty strzechą (słomą). Tzw. dworzyszcze, to dom mieszkalny, równolegle na całej długości do niego, stała stajnia zw. oborą. Te dwa budynki łączył chlew, pośrodku tej zabudowy mieściła się gnojownia, zamykana z czwartej strony drewnianą brama. W pewnym oddaleniu od budynków gospodarczych w kierunku uprawnych pól stała stodoła zw. gumnem, a tuż za nią, równolegle do głównej drogi, wzdłuż całej wsi, biegła droga zw. zagumniem, która łączyła się z tzw. skotnikiem, wypędzano nim inwentarz na ugory w granicach, na wypas. Taki sam układ zabudowań i dróg był na północnej i południowej stronie wsi, na północy wieś zamykał skotnik na Rogóżno, a na południowej stronie skotnikiem przypuszczalnie była tzw. Stara droga. Przed 1866 rokiem Gać tworzyła samodzielna jednostkę administracyjna tzw. gminę w powiecie Przeworsk, ale w roku 1866 pow. Przeworsk zostaje włączony do pow. Łańcut, podział ten utrzymuje się do roku 1890, kiedy to, pow. Przeworsk odzyskuje swój statut powiatu.

Rok 1903 właścicielem folwarku w Gaci jest książę ordynat Andrzej Lubomirski, a jego majątek to; 247 ha ziemi ornej, 20 ha łąk, 3.27 ha pastwisk, 3 ha ogrodów i 1.77 ha parcela budowlana. Razem 273. 36 ha. Płaci podatku gruntowego 582.91 kr. plus dodatek klasowy 34.20 kr., razem 617.11 koron.

Księga sądowa Ławników wsi Gać znajduje się w Państwowy archiwum w Krakowie na Wawelu i obejmuje lata 1504 – 1700. Początek pisany jest po łacinie, a koniec po polsku.

[edytuj] Etymologia nazwy wsi

1375 – Hawrilowagacz
1424 – Gabrlowa Gacz
1450 – Gacz

Prof. W. Styś pochodzący z Husowa klasyfikuje Gać jako starą nazwę topograficzną:

Gać w mowie staropolskiej to grobla z faszyny, kładziona zwykle pomiędzy dwoma płotami.
Gacić znaczyło położyć pomost z drzew i faszyny w miejscach przejazdu przez teren podmokły lub bagnisty.
Ogacać znaczyło układać wokół ścian budynków mieszkalnych i gospodarskich, wiązek chrustu czy słomy w celu zabezpieczenia przed zimnem w czasie silnych mrozów.

[edytuj] Zabytki

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP – wzniesiony w latach 1877-1894.
Zespół Uniwersytetu Ludowego – wzniesiony według planów J. Witkiewicza w latach 1935-1936.

[edytuj] Bibliografia

Władysław Łoziński: Prawem i Lewem tom I i II
Gutenberg: Encyklopedia'
Józef Półćwiartka: Towarzystwo Przyjaciół Markowej
Tadeusz Brożbar Gackie Wczoraj
Zygmunt Gloger: Encyklopedia Staropolska
Wincenty Styś: Drogi postępu gospodarstw wiejskich
Tadeusz Opioła: Michał Pyż
Aleksander Jabłonowski: Źródła dziejowe tom XVIII
Franciszek Trojnar: Z dalszej i bliższej przeszłości wsi Gać
prof. dr. Józef Buzek: Skorowidz Dóbr Tabularnych Galicji i ks. Krakowskiego, Lwów 1905
Skorowidz wszystkich miejscowości Galicji i Lodomerji z W. KS. Krakowskim, Lwów 1868