Ironia
Z Wikipedii
Ironia – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów.
W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem.
Termin ten odnosi się również do sytuacji, zjawisk niezgodnych z oczekiwaniami; rezultatów przeciwstawnych wobec zamiarów, czyli do zaburzenia przyczynowo-skutkowej struktury rzeczywistości. Wyróżnia się tu kilka odmian:
- ironia sytuacyjna, np. wystąpienie w komputerze błędu systemowego (blue screen of death) w trakcie oficjalnej prezentacji Windows 98 z udziałem Billa Gatesa na targach COMDEX w kwietniu 1998;
- ironia losu (zwana też kosmiczną), np. utrata słuchu Ludviga van Beethovena;
- ironia historii, np. określenie stosowane wobec wojny światowej 1914-18 w okresie jej trwania oraz krótko po zakończeniu: Wojna mająca na celu zakończenie wszystkich wojen (The War to End All Wars).
Matrycą ironii werbalnej będzie więc: [ktoś] ironizuje, że..., matrycą ironii odnoszącej się do sytuacji, zdarzeń, losu: na ironię zakrawa, że...
Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie, brakiem zaangażowania, oziębłością emocjonalną.
Szczególną odmianą ironii jest ironia sokratejska - przypisywany Sokratesowi, utrwalony w dialogach Platona sposób prowadzenia dialogu, będący zarazem metodą docierania do prawdy.
Spis treści |
[edytuj] Etymologia
Z gr. εἰρωνεία eironeia - udawanie głupszego, oszukiwanie, zachowywanie się w sposób chytry i plebejski (w czasach starożytnych określenie pejoratywne). Łac. ilussio, dissimulatio.
Interpretacja ironii zmieniała się wielokrotnie na przestrzeni dziejów; terminem tym określano m.in. mówienie nie wprost, chwalenie poprzez naganę (i na odwrót), wyśmiewanie, udawanie, satyrę.
[edytuj] Formy ironii
Najpowszechniejszą formą ironii jest antyfraza, czyli przeciwieństwo dwóch poziomów wypowiedzi. Ironia przyjmuje też postać hiperboli, litoty, pytania retorycznego, niezgodności stylistycznej, aluzji, niedopowiedzenia itp.
[edytuj] Funkcje ironii
Wybrane funkcje ironii:
- wykpienie poglądów, postępowania, postawy, cech przeciwnika (funkcja satyryczna);
- wzmocnienie myśli, argumentu;
- urozmaicenie wywodu;
- okazanie dystansu wobec zjawisk, osób – również wobec samego siebie (autoironia);
- zacieśnienie więzi z grupą, zjednanie sobie publiczności.
[edytuj] Zastosowanie ironii
W literaturze ironia służy m.in. okazywaniu przez narratora dystansu wobec przedstawianych osób, zdarzeń (np. łagodna ironia w "Don Kichocie" Miguela Cervantesa), sugerowaniu ocen pewnych zjawisk (pochwała w formie nagany w satyrze "Do króla" Ignacego Krasickiego).
Ironia tragiczna (dramatyczna), wywodząca się z antycznego teatru greckiego, charakteryzuje sytuację, w której bohater – np. król Edyp w tragedii Sofoklesa - nie zdaje sobie sprawy ze swojego rzeczywistego położenia, natomiast świadomość taką posiadają widzowie lub/i pozostali bohaterowie dramatu.
Ironia romantyczna, której koncepcję wypracowali filozofowie niemieccy (F. Schlegel, J. G. Fichte, F. Solger), wiąże się z zarówno z postawą dystansu wobec świata i twórczości, eksponowaniem prymatu artysty wobec dzieła, traktowaniem twórczości literackiej jako gry, jak i z określoną konstrukcją utworu – m.in. łączeniem różnych konwencji literackich, form obrazowania czy stylów. Charakterystyczny dla tej odmiany ironii gatunek literacki to poemat dygresyjny, np. "Beniowski" Juliusza Słowackiego.
Ironię spotyka się w tekstach dziennikarskich, zwłaszcza w felietonach czy polemikach prasowych, a także w tekstach reklamowych. Znanym pisarzem wykorzystującym ironię jest Terry Pratchett.
Ironię analizowano także na przykładach dzieł plastycznych, muzycznych, architektonicznych, choć część badaczy utrzymuje, że w takich przypadkach można mówić jedynie o parodii.
[edytuj] Sygnały ironii
Sygnałami ironii werbalnej są głównie intonacja i mimika; w odczytywaniu ironii tekstowej odbiorca kieruje się przede wszystkim kontekstem (wiedzą o autorze i jego rzeczywistych poglądach, temacie, światopoglądzie typowym dla danej epoki itp).
Wskaźnikiem interpunkcyjnym ironii bywa cudzysłów; w komunikacji internetowej - w tekstach mniej oficjalnych - rozpowszechnił się emotikon ":]". Metodą graficznego zasygnalizowania ironii może być też wytłuszczenie, podkreślenie, użycie wielkich liter (np. To GENIALNY pomysł). Nie przyjął się zaproponowany przez francuskiego poetę Alcantera de Brahma pod koniec XIX w. znak ironii (point d'ironie) – lustrzane odbicie znaku zapytania. Graficzne wskaźniki ironii, z jednej strony, zapobiegają pomyłkom w rozpoznawaniu ironii, lecz z drugiej, czynią ironię mniej subtelną, pozbawiają odbiorcę satysfakcji z samodzielnego odczytania ironicznej treści.
W użyciach ironicznych występują często wtrącenia, np. oczywiście, niewątpliwie, doprawdy, jak wiadomo; elementy metajęzykowe (tzw., że tak powiem), jednak żadna jednostka języka nie jest zarezerwowana tylko i wyłącznie dla ironii. Ponieważ sygnały mogą być trudne do uchwycenia, a kontekst nie zawsze dostarcza wskazówek, odbiorca może nie dostrzec ironicznej intencji nadawcy i błędnie zrozumieć wypowiedź. Ironia wiąże się bardzo często z efektem komicznym, co jednak nie oznacza, że każda wypowiedź ironiczna jest śmieszna (przypadki tzw. gorzkiej ironii, sarkazmu).
[edytuj] Techniki ironiczne
Powszechnie stosowane techniki ironiczne to m.in.:
- pozorowana zgoda z ofiarą ironii;
- pozorowana zachęta, rada dla ofiary;
- pozorowana obrona ofiary;
- pozorowany atak na przeciwników ofiary;
- pochwała w formie nagany / nagana w formie pochwały;
- pozorowana wątpliwość;
- powołanie się na niedorzeczne poglądy – rzekomo wyznawane przez większość;
- ironiczne nominacje, np. nazwy nieistniejących urzędów, tytuły, przydomki.
[edytuj] Ironia a sarkazm
Łacińskie sarcasmus wywodzi się z gr. σαρκασμός sarkasmos – od σαρκάζω sarkazo, czyli “przygryzam wargi z wściekłości”.
Z pojęciem sarkazmu wiąże się wiele kontrowersji terminologicznych, ponieważ w literaturze przedmiotu, jak również w potocznym rozumieniu, sarkazm jest ściśle kojarzony – czasem nawet utożsamiany – z ironią. Niektórzy określają sarkazm jako ton ironiczny, inni jako ostrą krytykę personalną, szyderstwo. Komponentami sarkazmu są: zjadliwość, uszczypliwość, gorycz. O ile ironia w pewnych sytuacjach może być wyrazem życzliwości, czułości (Mój ty bohaterze; Ach, ty gamoniu), o tyle wypowiedzi sarkastyczne obciążone są negatywnym ładunkiem emocjonalnym.
Angielskie powiedzenie (przypisywane niekiedy Oscarowi Wilde) mówi, że sarkazm to najniższa forma dowcipu, za to najwyższa forma inteligencji (the lowest form of humour but the highest form of wit).
[edytuj] Bibliografia
- "Ironia", red. Michał Głowiński, Gdańsk 2002
[edytuj] Zobacz też
