Kaligrafia arabska
Z Wikipedii
Kaligrafia arabska (خط عربي chatt arabi) – zdobnictwo oparte na piśmie arabskim. Dla religii muzułmańskiej pismo ma szczególne znaczenie, ponieważ dzięki niemu przekazuje się treść Koranu. Stanowi jedną z ważniejszych gałęzi sztuk pięknych w świecie muzułmańskim.
Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach.
Pierwsza to pismo monumentalne, służące do zapisu Koranu – maszk, które powstało w VII wieku. Druga to pismo kancelaryjne.
W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886-940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego (oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem) i wprowadził w ten sposób nową jego odmianę: naschi – pismo do kopiowania, które w XVIII wieku stosowano nawet w epigrafice (charakteryzuje się ono m.in. rozciągnięciem liter w poziomie). Z niego rozwinęły się liczne inne odmiany pisma o okrągłych kształtach, przede wszystkim suls (thulth, dosłownie "jedna trzecia"), używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie często pojawiał się w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne), muhakkak (zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego), rihani (rajhani; „drobniejsza” wersja muhakkak) oraz ruka (rika; „drobniejsza” wersja talik). Do rozwoju duktów opierających się na naschi przyczynił się Dżakuta al-Mustasimil (1221-1298), sekretarz kalifa abbasydzkiego, uznawany za największego kaligrafa swoich czasów.
Natomiast pismo monumentalne przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie, silnie zgeometryzowaną, którą tradycyjne nazywano pismem kufickim (dukt kufi). Zgodnie z tradycją rezerwowano je dla celów religijnych (jednakże od XII wieku coraz częściej w Koranie pojawiały się także inne rodzaje pisma). Kufi początkowo (VIII-X w.) używano w rękopisach, a następnie zaczęło się ono pojawiać jako ornament w architekturze (do XIV w.) oraz na naczyniach i tkaninach. Około X wieku wykształciło się tak zwane kwieciste kufi, w którym puste przestrzenie między prostymi liniami liter wypełniano motywem liściastym. Od XI wieku upowszechniło się kufi splecione, w którym litery splatały się ze sobą. W XIII wieku pojawiło się tzw. kufi mówiące – z motywami ludzkich i smoczych głów na zakończeniach liter.
W Maghrebie utrzymała się tylko jedna odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych – tzw. pismo maghrebskie (magribi lub kairawani). Rozpowszechniło się w Afryce i Hiszpanii (w XII-XVII wieku w Koranach andaluzyjskich).
Wspaniałe formy kaligrafii powstały w Iranie i imperium osmańskim. W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji, a także na ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził pewne modyfikacje w tym piśmie, tworząc nastalik – dukt, który rozpowszechnił się w Turcji i Indiach. Nastalik stał się niezwykle popularny w rękopisach poetyckich; bardzo często linie w tym dukcie umieszczano na kartach rękopisów w ukośnym układzie. Jednym z najsławniejszych mistrzów tego duktu był żyjący na przełomie XVI i XVII wieku Mir Imad.
Turcy natomiast stworzyli na początku XVI wieku pismo diwani (kancelaryjne) oraz na podstawie duktu nastalik w XVII wieku szikaste („łamane”). Szikaste charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym przesadnym wręcz zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawionego czytelnika.
Najbardziej charakterystyczną i najsłynniejszą innowacją wprowadzoną przez osmańskich kaligrafów była tugra - emblemat władcy, który otwierał każdy firman (uroczysty, bogato zdobiony dokument z rozkazem muzułmańskiego władcy), a także pojawiał się na monetach, jarłykach (dekrety władców tureckich wykonywane na specjalnym papierze, zdobione złoceniami i znakami wodnymi), pomnikach itp. Na tugrę składało się imię sułtana, zapisane w niezwykle skomplikowany i piękny sposób, imię jego ojca, tytuł chan oraz formuła al-muzzafar da'im (arab.: zawsze zwycięski).
Inne popularne odmiany pisma arabskiego: farisi, diwani dżali.
Dzieła naukowe i literackie oprócz kaligrafii zdobiły miniatury. Zdarzało się także, iż kaligraf komponował zapis w taki sposób, aby sam dla siebie stanowił ilustrację - układając linijki i litery np. w kształt zwierzęcia, o którym opowiadał kopiowany tekst.
Kaligrafia często stanowi jeden z elementów zdobniczych architektury. Jednym z piękniejszych tego przykładów jest wykonany w stiuku, sześciometrowy mihrab w sali zimowej w Meczecie Piątkowym w Isfahanie, który powstał w 1310 roku. Autorem tego dzieła, wykonanego w siedmiu różnych duktach (przeplatających się z motywami roślinnymi) jest jeden z najsłynniejszych kaligrafów okresu ilchanidzkiego: Hajdar (uczeń Dżakuta al-Mustasimila). Z kolei jednym z ważniejszych kaligrafów okresu timurydzkiego był Dża’far, który wprowadził między innymi bardzo popularną później innowację: zapis tekstu w tzw. „chmurkach”.
Do tej pory w krajach muzułmańskich sztuka kaligrafii jest wysoce ceniona, a jej mistrzów powszechnie się poważa.
