Leopold von Sacher-Masoch
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: zbyt daleko idące uogólnienia, POV - szczególnie w części Czarna caryca'. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Leopold Ritter von Sacher-Masoch, pseud. Charlotte Arand i Zoe von Rodenbach (ur. 27 stycznia 1836 we Lwowie, zm. 9 marca 1895 w Lindheim, obecnie dzielnicy Altenstadt, niedaleko Frankfurtu nad Menem w Hesji w Niemczech) - pisarz, nowelista i dramaturg austriacki, epoki romantyzmu. Prekursor modernizmu, porównywany nieraz do Iwana Turgieniewa[1]. Od jego nazwiska pochodzi termin na określenie zaburzenia seksualnego - masochizm.
Sacher-Masoch wsławił się literackim opisem eksperymentu, który zawarł w grudniu 1869 z baronówną Fanny von Pistor, na mocy którego przez sześć miesięcy miał być jej niewolnikiem. Wydana rok później książka o charakterze na pół autobiograficznym, opisująca ten eksperyment, Wenus w futrze, okazała się z miejsca światowym przebojem.
Spis treści |
[edytuj] Życie
Był najstarszym synem dyrektora policji we Lwowie (ówczesnej stolicy Galicji, która od pierwszego rozbioru Polski w 1772 była częścią Cesarstwa Austro-Węgierskiego) i wujem Artura Wolfganga von Sacher-Masoch. Klimat galicyjskiego środowiska ze specyficznym, dużym udziałem żydowskiej społeczności ukształtował na trwałe jego poczucie estetyki.
W 1848 przeniósł się do Pragi. Studiował prawo, matematykę i historię w Pradze i w Grazu (Austria), gdzie nauczył się używać języka niemieckiego. Od 1860 był profesorem historii na Uniwersytecie Lwowskim, potem utrzymywał się jedynie z pracy pisarskiej. W 1873 zawarł małżeństwo z Aurorą A. von Rümlein, która pod pseudonimem Wanda von Dunajew również pisała. Oprócz działalności literackiej był także społecznikiem z reformatorskimi ambicjami i zainicjował krótko przed śmiercią Towarzystwo Kształcenia Ludowego Górnej Hesji (Oberhessisches Verein für Volksbildung).
[edytuj] Twórczość
W swych utworach wielokrotnie odwoływał się do perwersyjnych aspektów erotyki, poruszał kwestię seksualności kobiet. Treści te trafiały w potrzeby czytelników epoki Zygmunta Freuda, pasowały do ówczesnego ducha czasu i szybko zyskiwały rozgłos. Znaleźć je można w powieści „Rozwiedziona kobieta” (2 tomy, 1870), opowiadaniu „Wenus w futrze” (1890) i nowelach z serii „Historie z rosyjskiego dworu” (1873/1874): „Judith i pasza”, „Niewolnik Tatarów”, „Czarna caryca”, „Pojedynek dam”, „Zdobywczyni dusz”, „Kto umknie Katarzynie?”, „Wąż w raju”, „Człowiek bez przesądów”.
Sacher-Masoch był literatem płodnym i wszechstronnym. Opisywał plastycznie świat Kresów Wschodnich, społeczno-kulturalną rzeczywistość wielonarodowego kraju, który dawno odszedł w zapomnienie, w cień historii lub już na zawsze całkiem zniknął. Pisał m.in. realistyczne powieści o swojej galicyjskiej ojczyźnie („Testament Kaina”, „Graf Donski” 1864, „Donżuan z Kołomyi” 1866, „Opowieść galicyjska” 1875, „Nowy Hiob” 1878, „Opowiadnia młodzieńcze” 1878-1881, „Polskie historie z getta” 1886), w których jednak czytelnicy odnajdowali silne panslawistyczne i filosemickie przekonania autora, co było powodem ostrych kontrowersji i druzgocących reakcji krytyki. Skandalizujące obyczajowo teksty, jak np. „Wiedeńskie mesaliny” (1873), jego zbyt dumne reakcje na krytyczne recenzje, jego pozycja Austriaka w pruskich Niemczech, jego prosemickie sympatie i sukcesy we Francji po roku 1870/71 – wszystko to wydało go na pastwę i krzyżowy ogień złośliwych ataków, co z pewnością do dzisiaj wpływa jeszcze na recepcję jego twórczości w Niemczech i w Europie w ogóle. Obiektywnym sądom nad jego twórczością stoi też na przeszkodzie trudna do ogarnięcia masa najprzeróżniejszych publikacji – Masoch już za życia wydał ponad sto nowel, powieści, sztuk teatralnych, historycznych refleksji i założył (bez sukcesu) różne czasopisma; m.in "Die Gartenlaube", "Monatshefte für Theater und Kritik", "Schwarze Punkte" i "Belletristische Blätter".
[edytuj] Wenus w futrze
Nowelę „Wenus w futrze” jako pierwsze wydrukowało czasopismo „Die Liebe”, przez co proza Sacher-Masocha natychmiast stała się obiektem szerokiej dyskusji o patologiach seksualnych w kręgu psychologów i psychiatrów. Stało się to także przyczyną wykorzystania jego nazwiska do ukucia pojęcia masochizm, użytego po raz pierwszy w pracy "Psychopathia sexualis" przez Richarda von Krafft-Ebinga. Słowo to weszło do ogólnego obiegu leksyki na całym świecie i stanowi określenie na postawę polegającą na osiąganiu spełnienia seksualnego podczas poniżania, doznawania cierpienia psychicznego i fizycznego zadawanego przez partnera.
Sacher-Masoch zainspirował tym dziełem również innych twórców. Na wydanej w marcu 1967 płycie zespołu ‘The Velvet Underground And Nico’, jeden z utworów nosi tytuł „Venus in furs”. Gitarzysta grupy Velvet Underground Sterling Morrison powiedział w wywiadzie zamieszczonym w książce Victora Brockrisa i Gerarda Malangi pt. „Up-tight. The Velvet Underground Story” (Omnibus Press, New York, str. 74): „Wenus w futrze” jest piękną piosenką. Uważam, że dzięki niej znaleźliśmy się najbliżej tego, czym moglibyśmy być [jako zespół].” (w oryginale: „Venus in furs” is a beautiful song. It was the closest we ever came in my mind to being exactly what I thought we could be.”).
W 1986 włoski rysownik Guido Crepax przeniósł „Wenus w futrze” do świata komiksu. Adaptacja ta ukazała się po raz pierwszy nakładem wydawnictwa Olympia Press w Mediolanie. „Wenus w futrze” doczekała się także adaptacji filmowych, m.in. w realizacjach reżyserów: Joela Schlemowitza, Maartje Seyferth i Victora Nieuwenhuijsa oraz Lou Campy.
[edytuj] Czarna caryca
"Czarna caryca" jest jedną z bardziej znanych i częściej przytaczanych nowel autora. Reprezentuje ona gatunek prozy przygodowo-psychologiczno-erotycznej. Głównym wątkiem historii jest związek cara Rosji Piotra III (a właściwie właściwie Karla Petera Ulricha księcia Holstein-Gottorp), ożenionego z księżną Zofią Augustą Anhalt Zerbst, późniejszą cesarzową Rosji Katarzytyną) oraz młodej niewolnicy - Nardy, pojmanej wraz z jeńcami w wojnie na Rusi Halickiej. Piotr III znany był z równego Katarzynie upodobania do rozkoszy cielesnych. Masoch - z obawy przed cenzurą polityczną - zamienił w swym opowiadaniu Piotra na wyimaginowanego cara Władysława.
Utwór opisuje związek Piotra i Nardy, która na początku ignorowała go, nie speszona jego władzą i pozycją. Wywołało to wściekłość i ciekawość imperatora. Najpierw w okrutny sposób stara się uczynić ją sobie uległą, poniżeniem, przemocą i bólem złamać jej opór. Nie zdaje sobie jednak sprawy, że Narda czerpie z tych boleści niezwykłą rozkosz.
Narda zakochuje się w innej „kobiecie niewolnej”, egzotycznej pięknośći Zoe, byłej nałożnicy sułtana Sulejmana - zdobyczy cara w wojnie przeciwko Turkom. Ta mulatka o lesbijskich skłonnościach szykuje spisek, opłacona przez bojarów uciskanych przez szlachtę. W tym celu nakłania Nardę, aby wbrew swym masochistycznym skłonnościom uległa Piotrowi i z ochotą spełniała wszystkie jego zachcianki. Znudzony innymi nałożnicami car zauroczony jest Nardą tak bardzo, że wpada na perwersyjny pomysł aby zamienili się rolami pan-sługa na jedną noc. Niewolnica zgadza się i prosi – za namową Zoe – aby uczynił ją carycą na jeden dzień.
Masoch opiera tę dziwną dominację nałożnicy nad swym suwerenem na fakcie historycznym. Na czas Saturnaliów i Bachanaliów wiele kultur faktycznie pozwalało na zmianę ról, na przykład z okazji uczt dożynkowych lub po wojennym zwycięstwie. Orgie i obżarstwo w czasie festynów nie zaspokajały stanów niskich. Częściowo by uniknąć buntów, częściowo dla perwersyjnej zabawy, panowie odwaracali na krótko społeczne relacje i podczas święta usługiwali przy stole niewolnikom. Ci z kolei mogli ich łajać i obrażać, parodiując w ten sposób swych władców.
Saturnalia, w starożytnym Rzymie były świętem ku czci Saturna i przypadały na 17-19 grudnia (w czasach cesarstwa - 17-23 grudnia). Wzorowane na greckich Kroniach, festynach ku czci Kronosa, były świętem radości i pojednania, podczas którego dawano sobie nawzajem podarunki, a niewolnicy świętowali na równi z wolnymi. Wiele zwyczajów związanych z Saturnaliami połączono później z karnawałem i świętem Nowego Roku.
Również w XVII-wiecznej Rosji ludność niewolna, zobowiązana do posługi na rzecz władcy (nałożnice, służba dworska i jeńcy wojenni) mogła czasami być „królem/królową jednego dnia”. Kobiety były w Europie aż do czasów starożytnych niewolnicami mężczyzn. Przyjętym zwyczajem, kobiety przez całe wieki nie posiadały samodzielności i wolności osobistej. Były całkowicie uzależnione od mężczyzn i służyły jedynie zaspokajaniu potrzeb cielesnych. Poganie tolerowali posiadanie wielu kobiet równocześnie. Najcenniejszym łupem wojennym były młode, zdrowe, urodziwe panny i każdy wojownik bardziej sobie cenił taką zdobycz z wojny niż złoto.
Dopiero cywilizacja chrześcijańsko-bizantyjska zaczęła kobietom powoli dawać samodzielność seksualną. Początkowo było to prawo wstąpienia do zakonu, potem do wolnego wyboru męża, w rezultacie doprowadziło do pełnej emancypacji. Ponieważ we współczesnej zmaterializowanej kulturze ciało liczy się bardzo wysoko, XIX-wieczną arystokrację kobiet „wysoko” urodzonych zastąpiła obecnie arystokracja kobiet pięknych. Od końca lat 60-siątych XX wieku seksualne wątki bezpośrednio związane z erotyzmem kobiety pojawiają się jawnie nie tylko - jak do tej pory - w sztuce lecz we wszystkich wytworach kultury na czele z reklamą, często wręcz w nich dominując i podwyższając nie tylko prestiż modelek, ale wszystkich kobiet.
Masoch umieszcza akcję Czarnej carycy w okresie, kiedy na zachodzie Europy panował wciąż jeszcze ideał romantycznej miłości „dworskiej” lub „rycerskiej”. W Moskwie o romantyzmie nie mogło być wtedy mowy. Jednak właśnie uroda Nardy czyni z niewolnicy na monent władczynię.
Belgijski rysownik Jacques Géron ukrywający się pod pseudonimem Salomon Grundig zaadaptował nowelę Masocha do formy comic strip. Géron eksponując w komiksie pornograficzny wątek „Czarnej carycy”, rysując sceny niekiedy nawet bardzo drastyczne, pokazuje przeciwieństwo miłości romantycznej, która ewoluując na przestrzeni wieków zaowacowała wolnością wyboru partnerów seksualnych przez kobietę w czasach współczesnych. Géron z jednej strony koncentruje się – tak jak Masoch – na sprzeczności między potrzebą dominacji i uległości. Z drugiej strony unaocznia motywami przemocy, że człowiek jest w gruncie rzeczy drapieżnym zwierzęciem bezwzględnie dążącym do zaspokajania instynktów.
Masoch zapewne nie przypadkowo umiejscowił akcję opowiadania w Rosji, gdzie cena ludzkiego życia od stuleci jest niewielka. Ten barbarzyński stan pozbawia uczucia bezpieczeństwa, co równocześnie zwiększa skłonność do ryzyka i wchodzenia w skrajne sytuacje, czego przykładem jest np. rosyjska ruletka. Już francuscy egzystencjaliści twierdzili, że sytuacja skrajna może wzbogacać i podniecać. Rosjanie ponadto kochali cara perwersyjną miłością i znosili tyranię władzy, sądząc że razem z końcem władzy nastąpi koniec państwa i zacznie się chaos, niszczący poczucie względnego, minimalnego nawet bezpieczeństwa i stabilizacji.
[edytuj] Zainteresowanie twórczością
Świat przeżywa obecnie renesans zainteresowania twórczością tego austriackiego pisarza, co jest szczególnie widoczne w USA, Francji i Austrii. Miasto Graz (gdzie Masoch studiował) - stolica Steiermarku i „Kulturhapstadt Europas 2003” - zorganizowało w 2003 na cześć pisarza stosunkowo wysokobudżetowy (590 tys. € ) festiwal „Fantom żądzy” („Phantom der Lust”). Sympozja, odczyty, projekcje filmowe i wystawy odwiedziło w ramach festiwalu w ciągu czterech miesięcy ponad 50 tys. gości, co europejska prasa, w tym Frankfurter Allgemeine, Frankfurter Rundschau, Süddeutsche Zeitung, L'Espresso i Le Monde ogłosiła fenomenalnym sukcesem. Wydawnictwo Belleville z Monachium z okazji festiwalu wydało aż pięć publikacji o Sacher-Masochu, o łącznej objętości 2900 stron.
Do dzisiaj ukazało się jednak o wiele mniej poważnych opracowań naukowych badających fenomen masochizmu w kontekście studiów nad literaturą, kulturą i historią psychologii, w porównaniu z publikacjami na temat sadyzmu i surrealistycznego świata Markiza de Sada.
Fakt kojarzenia nazwiska Leopold Ritter von Sacher-Masoch z masochizmem szkodził twórczości pisarza, zniszczył jego zawodową i towarzyską karierę oraz był powodem frustracji i zgorzknienia aż do śmierci.
[edytuj] Literatura
- M. Farin (Hg.), L. von Sacher-Masoch. Materialien zu Leben und Werk, 1987 (mit Bibliographie)
- A. Koschorke, L. von Sacher-Masoch. Die Inszenierung einer Perversion, 1988
- H. Rudloff, Pelzdamen. Weiblichkeitsbilder bei T. Mann und L. von Sacher-Masoch, 1994
- Österreichisches Biographisches LexikonM Psychopathia Sexualis, trans. Franklin Klaf (New York: Stein and Day, 1965), p.86.
- Venus in Furs and The Black Czarina, trans. H.J. Stenning (New York: Tower)
- The College of Sociology, ed. Denis Hollier, trans. Betsy Wing (Minneapolis: Univ. of Minnesota Press, 1988), p.298.
- The Golden Bough, (New York: Collier, 1963), p.328.
[edytuj] Linki zewnętrzne
Strona rysownika Guido Crepax, autora komiksu na podstawie „Wenus w futrze”
Przypisy
