Monarchia stanowa

Z Wikipedii

Monarchia stanowa – forma ustroju politycznego, charakterystyczna dla schyłkowego okresu średniowiecza, związana z wyodrębnieniem się zróżnicowanych grup społecznych (stanów). Władza monarchy, dotąd patrymonialnego, została ograniczona na rzecz stanów, szczególnie rycerstwa i duchowieństwa, niekiedy mieszczaństwa. Udział stanów w rządach był realizowany przez reprezentację w zgromadzeniach stanowych (późniejsze parlamenty) i różne formy samorządu.

W czasach nowożytnych monarchia stanowa straciła rację bytu. W większości państw europejskich monarchowie zwiększali stopniowo swoją władzę, co doprowadziło do powstania monarchii absolutnych, a tylko w nielicznych (Polska, Anglia) parlamenty zdołały zachować swe uprawnienia, a nawet powiększyć je.

[edytuj] Monarchia stanowa w Polsce

W Polsce monarchia stanowa powstała w typowy dla krajów europejskich sposób tzn. na drodze współdziałania władców z przedstawicielami stanów w trakcie jednoczenia państwa polskiego. A więc powstanie monarchii stanowej w Polsce wiąże się ze zjednoczeniem państwa i przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego. Monarchia stanowa w Polsce trwała od 1320 roku (koronacja Władysława Łokietka 20 stycznia) do roku 1454 (przywilej cerekwicko-nieszawski).

[edytuj] Koncepcja Korony Królestwa Polskiego

Wiodąca zasada ustrojowa (patrymonialna) została zastąpiona przez nową wiodącą zasadę ustrojową, jaką była koncepcja Korony Królestwa Polskiego. Symbolem władzy państwowej stają się regalia (insygnia koronacyjne). Podstawa terytorialna koncepcji Korony Królestwa Polskiego obejmowała ziemie polskie zjednoczone przez Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, a więc ziemie wchodzące w skład państwa, ale oprócz tego koncepcja korony Królestwa Polskiego obejmowała również ziemie historycznie polskie (tzn. takie ziemie, które kiedyś wchodziły w skład Królestwa Polskiego, a teraz nie było ich w zjednoczonym królestwie) oraz ziemie etnicznie polskie (tzn. ziemie, na których mieszkała ludność mówiąca po polsku). Chodziło tu głównie o Pomorze, Śląsk i Mazowsze. W skład koncepcji korony Królestwa Polskiego wchodziły 3 zasady wewnętrzne:

Zasada niepodzielności państwa polskiego – rozwiązała ona kwestię rozbicia dzielnicowego
Zasada suwerenności (przejęta z Francji) – królowie polscy nie składają hołdów lennych
Zasada niepozbywalności terytorium państwowego – zasada ta miała 2 konsekwencje:
- Nie można było darować lub sprzedawać kawałka terytorium państwa polskiego
- Kolejni królowie Polski składali w momencie koronacji przysięgę, iż spróbują odzyskać utracone ziemie (etniczne i historyczne).

[edytuj] Zgromadzenia stanowe w Polsce

W okresie monarchii stanowej w Polsce, w odróżnieniu od pozostałych państw Europy, brak było jednolitego organu władzy ustawodawczej, który byłby przedstawicielem stanowym (we Francji stałym organem były Stany Generalne, a w Anglii – Parlament). Od I połowy XIV do połowy XV wieku można wyliczyć kilka organów, które spełniały rolę przedstawicielstwa społeczeństwa i z którymi władca musiał się liczyć:

Zjazdy
Wywodziły się z wieców feudalnych. Były one zwoływane przez monarchę w razie potrzeby. Nie miały, więc cyklicznego sposobu zwoływania i nie miały też określonego składu. Te zjazdy były zwoływane albo dla całego państwa, albo dla poszczególnych prowincji. Przykładem takiego zjazdu jest zjazd w Sulejowie (1318). Zwołał go Władysław Łokietek, aby uzyskać poparcie w swoich staraniach o koronację.

Sejm walny
W monarchii stanowej sejm walny nie miał ściśle określonego składu, ale z reguły pojawiali się tam zaproszeni przez władcę urzędnicy, a także wyżsi dostojnicy kościelni oraz niekiedy przedstawiciele największych polskich miast. Sejmy walne były zwoływane nieregularnie w razie potrzeby i nie miały ściśle określonych kompetencji, ale zajmowały się najważniejszymi sprawami państwa zarówno w dziedzinie polityki zagranicznej jak i najważniejszymi sprawami wewnętrznymi w tym np. spisywanie i porządkowanie prawa.

Sejmiki
Pojawiają się one najpóźniej, bo na przełomie XIV i XV wieku. Ich cechą charakterystyczną był fakt, że w ich skład wchodziła wyłącznie szlachta. Sejmiki rozwinęły się w Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

[edytuj] Etapy monarchii stanowej w Polsce

Okres monarchii stanowej w Polsce można podzielić na 2 etapy.

I etap (1320-1370)
Pierwsze 50 lat monarchii stanowej to wyraźna przewaga władzy królewskiej nad przedstawicielstwem stanowym, bo na tronie zasiadali monarchowie, którzy ten tron dziedziczyli i byli to Piastowie (Władysław Łokietek i jego syn Kazimierz Wielki).

II etap (1370-1454)
Po roku 1370 nastąpiło osłabienie władzy królewskiej gdyż na tronie pojawili się przedstawiciele nowych dynastii. Najpierw była to dynastia Andegawenów (Ludwik Węgierski i jego córka Jadwiga), potem byli przedstawiciele Jagiellonów (Władysław Jagiełło i jego dwaj synowie: Władysław Warneńczyk i Kazimierz IV Jagiellończyk). Królowie z nowych dynastii zabiegali o umocnienie swojej pozycji i dlatego szli na ustępstwa. Nadawali przywileje, przy czym nadawali ja nierównomiernie tzn. nadawali je najsilniejszemu stanowi – szlachcie. A więc już w okresie monarchii stanowej obserwujemy wzrost znaczenia szlachty i stopniowe osłabienie duchowieństwa i mieszczaństwa poprzez przywileje.

Najważniejsze przywileje z okresu monarchii stanowej

przywilej budziński (1355)
przywilej koszycki (1374)
przywilej krakowski (1386)
przywilej piotrkowski (1388)
przywilej czerwiński (1422)
przywilej jedlińsko-krakowski (1430-1433)

[edytuj] Przywilej cerekwicko-nieszawski

Jest to przywilej szlachecki nadany przez Kazimierza Jagiellończyka na początku wojny trzynastoletniej w 1454 roku, celu uzyskania od szlachty wsparcia w wojnie. Zgodnie z tym przywilejem król nie mógł zwołać pospolitego ruszenia, nakładać nowe podatki, stanowić nowe prawo i decydować o wojnie i pokoju tylko za zgodą sejmików szlacheckich. Od tego momentu najważniejsze decyzje zależały od organów czysto szlacheckich i dlatego przywilej cerekwicko-nieszawski uważa się za koniec monarchii stanowej i początek Rzeczypospolitej Szlacheckiej w Polsce, bo już nie ze wszystkimi stanami król musiał się liczyć. Król musiał się liczyć od tej pory tylko ze szlachtą.