Nazwy miejscowości z łącznikiem

Z Wikipedii

Spis treści

1 Zasady użycia łącznika w nazwach miejscowości
2 Uzasadnienie
3 Ciekawostki
4 Zobacz też
5 Linki zewnętrzne

[edytuj] Zasady użycia łącznika w nazwach miejscowości

Nazwy geograficzne są ustalane w Polsce na dwa sposoby. Nazwy miejscowości i ich części oraz nazwy obiektów fizjograficznych ustalane są centralnie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, który, po zasięgnięciu opinii Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, publikuje wykazy nazw oraz ogłasza ich zmiany. Tak ustalone nazwy są oficjalnymi nazwami urzędowymi (tzw. endonimami standaryzowanymi). Nazwy obiektów miejskich (ulic, placów, parków itp.) ustalane są natomiast na szczeblu lokalnym przez rady gmin lub miast. Tak ustalone nazwy również są nazwami urzędowymi.

Nazwy geograficzne są integralnym składnikiem języka polskiego. Powinny zatem podlegać regułom tego języka, i przeważnie podlegają. Problem pojawia się wówczas, gdy publikowane w słownikach językowych reguły pisowni nazw geograficznych są rozbieżne z nazewnictwem przyjętym oficjalnie. Tak stało się właśnie w przypadku nazw typu Kudowa-Zdrój/Kudowa Zdrój. Nazwą oficjalną, przyjętą urzędowo, jest nazwa Kudowa-Zdrój pisana z łącznikiem. Słowniki języka polskiego podają, jednak, że nazwą poprawną jest Kudowa Zdrój pisana bez łącznika, co wynika z reguły językowej, mówiącej, że z łącznikiem pisze się nazwy dwuczłonowe wtedy, gdy oba człony są równorzędne względem siebie, a bez łącznika należy pisać nazwy, gdy człony są nierównorzędne. Autorzy słowników nazwy typu Kudowa Zdrój klasyfikowali do tego drugiego rodzaju nazw.

Dotychczas istniały zatem dwie różne normy – urzędowa, ustalająca oficjalne formy nazw, oraz językowa, ustalającą poprawność nazw. Ponieważ słowniki języka polskiego oraz słowniki ortograficzne są publikacjami bardzo popularnymi, w przeciwieństwie do urzędowych wykazów nazw, formy nazw podawane przez te słowniki weszły do powszechnego użycia. Dlatego obecnie powszechnie można spotkać nazwy typu Kudowa Zdrój pisane bez łącznika nie tylko na mapach, ale i we wszelkiego typu innych publikacjach, nie wyłączając prasy, oraz na znakach drogowych, a nawet na urzędach miast i gmin[!].

Zgodnie z polskim prawodawstwem dotyczącym nazw geograficznych (do 2003 roku obowiązywało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. o ustaleniu nazw miejscowości i o numeracji nieruchomości mające moc ustawy, a obecnie obowiązuje Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych) jedynymi [!] poprawnymi formami nazw są te ustalone urzędowo. Rozporządzenie mówiło wprost, iż w stosunkach publicznych wolno używać nazw miejscowości jedynie w brzmieniu urzędowym, ustalonym w trybie tego rozporządzenia. W 1948 r. rozciągnięto ten zapis również na obiekty fizjograficzne. Nowa ustawa podtrzymuje to stwierdzenie. Dlatego nawet, jeśli słowniki językowe podają inne formy nazw, to nazwy te są co najwyżej nazwami potocznymi. Oczywiście, większość użytkowników słowników językowych nie słyszała o takiej argumentacji, a ci, którzy słyszeli, często jej nie akceptowali, bo trudno zaakceptować to, że renomowane słowniki języka polskiego mogą podawać nie do końca poprawne formy nazw.

Taki stan rzeczy obowiązywał do ubiegłego roku, kiedy to kwestią rozbieżności w pisowni urzędowej nazw względem pisowni słownikowej zajęła się, na wniosek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Rada Języka Polskiego. Podjęte przez Radę, na jej XVII posiedzeniu w dniu 7 maja 2004 roku, ustalenia mają moc obowiązującą, i w sposób jednoznaczny kończą trwającą przez ostatnie lata rozbieżność w pisowni nazw. Ponieważ uchwała ta jest istotna, przytoczona zostaje w całości (cytat za: O użyciu łącznika w nazwach miejscowych. w: Komunikaty Rady Języka Polskiego przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, 2004, nr 1 (14), s. 9-11):

Z łącznikiem piszemy nazwy miejscowości, jeśli są złożone z dwóch lub więcej członów, które wspólnie identyfikują jednostkę administracyjną lub/i geograficzną, a więc miejscowość lub jej część, np. dzielnicę: Bielsko-Biała, Busko-Zdrój, Ceków-Kolonia, Kalwaria-Lanckorona, Krynica-Zdrój, Rutka-Tartak, Warszawa-Okęcie, Warszawa-Śródmieście; Bielsko-Biała-Lipnik, Warszawa-Praga-Północ.

Nie piszemy z łącznikiem nazw miejscowych, w których jeden z członów nazwy miejscowej (przymiotnik) pozostaje w związku zgody z głównym członem nazwy (rzeczownikiem), np.: Dąbrówka Nowa, Nowy Sącz, Przewóz Stary, Łęgonice Małe, a także wtedy, kiedy pierwszym członem nazwy są wyrazy: Kolonia, Osada, Osiedle, np.: Kolonia Ostrów (jak Kolonia Ostrowska), Kolonia Wronów (jak Kolonia Wronowska), Osiedle Wilga, Osada Konin, Osada Leśna.

[edytuj] Uzasadnienie

Ważne jest również uzasadnienie przyjęcia takiego rozwiązania jakie podała Rada Języka Polskiego. Uzasadnienie zostało opracowane przez prof. Aleksandrę Cieślikową:

Nazwy własne różnią się od nazw pospolitych, trudno więc stosować takie same kryteria ortograficzne i słowotwórcze wobec jednej i drugiej grupy. Nazwy własne przede wszystkim identyfikują ludzi, miejsca, zespoły, instytucje itp.
Nazwy zestawione miejscowości wynikły z różnych procesów pozajęzykowych: łączenie miejscowości, dzielenie, zmiana charakteru jednostki osadniczej. W obowiązującym w obiegu publicznym użyciu nazw (pisowni i odmianie) por. Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce Warszawa 1980-1982 (kodyfikacja prawna) przyjęto pisownię z łącznikiem według reguły ze Słownika ortograficznego M. Szymczaka. Cytuję za wyd. piątym z 1981, s.106: «nazwy miejscowe złożone z dwóch lub więcej rzeczowników oznaczające jednostkę administracyjną lub geograficzną piszemy z łącznikiem: Skarżysko-Kamienna, Bielsko-Biała, Jaworzno-Szczakowa ... Busko-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Kalwaria-Lanckorona». Ten przepis w stosunku do nazw miejscowych był stosowany od 1975 roku. W 6. wydaniu Słownika ortograficznego S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego (Wrocław 1967) czytamy: Ponadto zastosowanie ma łącznik w następujących zestawieniach …3) «w nazwach miejscowych, które się składają z dwóch członów rzeczownikowych, np. Kraków-Bonarka, Warszawa-Okęcie, Busko-Zdrój, Przemyśl-Zasanie, Skarżysko-Kamienna».
W pracach Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ta reguła użycia łącznika przyczynia się do względnie jednolitego traktowania nazw o różnej genezie:
a. Zestawienia (złożenia) wynikają z połączenia nazw dwóch miejscowości, w których drugi człon nazwy może być pochodzenia przymiotnikowego, np. Bielsko-Biała, Skarżysko-Kamienna lub rzeczownikowego: Czechowice-Dziedzice, Kalwaria-Lanckorona, Warszawa-Okęcie.
b. W zestawionych nazwach miejscowości z Mazowsza i Podlasia drugi człon nazw był dodawany w procesie dzielenia miejscowości: Borkowo-Adamy, Borkowo-Boksy, Borkowo-Falenta. W użyciu lokalnym miejscowość jest identyfikowana głównie przez drugi człon nazwy.
c. W zestawieniach identyfikujących miejscowość często drugi człon rzeczownikowy ma pochodzenie odapelatywne: Kolonia, Osada, Osiedle, Parcele, Tartak, Wieś, Zdrój itp. W nazwie własnej drugi człon (pisany dużą literą) nie stanowi wyrazu pospolitego, np. jednostki osadniczej (Kolonia nie jest już kolonią, Osada – osadą), ale wspólnie z pierwszym oznacza miejscowość, często odróżniając ją od innych: Sochaczew i Sochaczew-Wieś, Zalesice-Kolonia, Rokotów-Kolonia, Rutka-Tartak. Nadrzędną funkcją nazw: Busko-Zdrój, Krynica-Zdrój, Wysowa-Zdrój jest identyfikacja miejscowości, a nie informacja o jej charakterze.
Nowy słownik ortograficzny PWN (PWN, Warszawa 1998) pod red. E. Polańskiego zamieszcza regułę (s. LXVI, 48), powtórzoną w następnych wydaniach tego słownika (również w wydaniu z 2003 roku): «Jeżeli nazwa miejscowa składa się z dwu członów rzeczownikowych, które oznaczają (genetycznie) dwie względem siebie administracyjnie równorzędne miejscowości, stosuje się łącznik, np. Brzesko-Okocim, Jaworzno-Szczakowa, Kalwaria-Lanckorona, Kobyle-Gródek, Konstancin-Jeziorna, Skarżysko-Kamienna». Pod tym przepisem zamieszczona jest uwaga autorów słownika: «To zalecenie jest nowością wobec przepisów zawartych w Słowniku ortograficznym M. Szymczaka». Prof. Z. Saloni zwrócił uwagę, że przytoczone wyżej zalecenie pisowni z łącznikiem nazw miejscowości nie jest nowością w stosunku do Słownika ortograficznego M. Szymczaka. Nowością w stosunku do Słownika M. Szymczaka jest pisownia typu Kraków Płaszów i Busko Zdrój.
O nazwach typu Kraków Płaszów, Katowice Bogucice, Wrocław Nowy Dwór i Busko Zdrój autorzy Nowego słownika ortograficznego PWN piszą, że stosunek członów jest znaczeniowo nierównorzędny. Trudno od użytkownika nazw wymagać wiedzy o genetycznej, administracyjnej, znaczeniowej (określenia te mogą odnosić się albo do miejscowości, albo do nazwy) równorzędności czy nierównorzędności nazw (?) czy miejscowości (?). Mogą się połączyć 2 wsie, z których druga nazywa się Zdrój lub Zdroje (9 wsi o tej nazwie w Polsce). Będą administracyjnie równorzędne. Bagienice-Folwark nie są folwarkiem, a miejscowość Zalesice-Kolonia nie jest kolonią, tylko wsią. Podstawową funkcją nazw własnych jest identyfikacja i dyferencjacja obiektów, nie zaś informacja semantyczna. Wiadomo, że przy przejściu do kategorii nazw własnych apelatywa zmieniają funkcję, a więc i tracą pierwotne znaczenie.
Pisownia z łącznikiem występowała już wcześniej, przed reformą ortografii. W Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowanym na podstawie pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 widnieje Krynica-Zdrój z łącznikiem, Rokitnica-Kąty, kolonia wsi Rokitnica.
Wszystkie zmiany dotyczące formy nazwy (nawet łącznika) muszą być ogłaszane w odpowiednich rozporządzeniach, zaś za rozporządzeniami prawnymi (Dziennikiem Ustaw) idą zmiany pieczątek, dowodów, dokumentów (szczególnie wtedy, kiedy miejscowość jest siedzibą władz gminy).

Obecnie według przepisów zawartych w Nowym słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego w 29 nazwach gmin należałoby zlikwidować łącznik, gdyż mają one w drugim członie nazwę odapelatywną: Zdrój, Osada, Ośrodek, Letnisko, Kolonia, Huta, Stacja itp., a nazw innych miejscowości, w których należałoby zlikwidować łącznik, aby zachować konsekwencję, są tysiące”.

Rada Języka Polskiego jednoznacznie potwierdziła, że nazwy geograficzne z obszaru Polski są ustalane urzędowo, i że poprawne ich formy należy stosować za oficjalnymi wykazami nazw. Jak widać, słowniki językowe mogą się mylić i nadinterpretować reguły języka polskiego, co miało miejsce w przypadku Nowego słownika ortograficznego PWN. Niestety, błędne ustalenia tego słownika, rozprzestrzeniły się w sposób niemal błyskawiczny.

[edytuj] Ciekawostki

Głośne były w 2004 roku protesty władz Jastrzębia-Zdroju, które oburzyły się na Radę Języka Polskiego, za przyjęcie wyżej cytowanych reguł, twierdząc, że nazwę ich miasta zawsze pisało się bez łącznika. Padały argumenty, że tą decyzją zmusza się miasto do ponoszenia niepotrzebnych wydatków związanych ze zmianą pieczątek, druków, tablic itp. Wystarczy jednak zajrzeć choćby do opublikowanego w 1999 roku wykazu nazw gmin i ich siedzib (opublikowane jako rozporządzenie Rady Ministrów w Dzienniku Ustaw) gdzie podano urzędową nazwę w formie Jastrzębie-Zdrój, a nie Jastrzębie Zdrój jak uważają władze miasta. Formę z łącznikiem nazwy tego miasta można spotkać już na przedwojennych mapach topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego, oraz na mapach PPWK wydawanych zarówno w latach 50. jak i 60., 70. itd. Ten przykład chyba najdobitniej pokazuje, jak małą wagę przykładało się dotychczas do poprawności nazewnictwa geograficznego.