Osoba (językoznawstwo)

Z Wikipedii

Osoba - kategoria gramatyczna czasownika określająca, jak podmiot zdania ma się do stanu lub czynności określonej przez orzeczenie.

W języku polskim, podobnie jak w innych językach indoeuropejskich wyróżnia się 3 osoby:

1. ja, my (mówiący jest wykonawcą czynności)
2. ty, wy (mówiący zwraca się do wykonawcy czynności)
3. on/ona, oni/one (mówiący nie jest ani nie zwraca się do wykonawcy czynności, jest nim osoba trzecia)

[edytuj] Obwiatyw

W niektórych językach pozaeuropejskich wyróżnia się jeszcze czwartą osobę, tzw. obwiatyw, którym wyraża się topikalizację innej części zdania niż podmiot. Przykładowo w języku kri (dialekt z równin):

Betty neehiyaweew ("Betty zna kri", 3 os. lp.), ale: Betty ohtaawiya neehiyaweeyiwa - formalnie oznacza "Ojciec Betty zna kri", jednak użycie orzeczenia w obwiatywie oznacza, że zdanie opisuje Betty, a nie jej ojca. Można je zatem przetłumaczyć jako "Betty ma ojca, który zna kri". W języku kri zdanie to opisuje Betty, jednak jego podmiotem jest ojciec.

Obwiatyw pozwala też ujednoznacznić zdania typu: Zabił go, bo był tchórzem. Użycie zwykłej 3 osoby w zdaniu podrzędnym oznacza, że zabójca był tchórzem, użycie obwiatywu natomiast, że tchórzem był zabity.

W gramatyce opisowej nie uznaje się czasem obwiatywu za czwartą osobę, a jedynie jedną z dwu form 3. osoby (żadna z wyżej przedstawionych form nie odpowiada bowiem dokładnie osobie 3 w językach bez obwiatywu - zakres ich użycia pokrywa się z nią tylko częściowo).

Występowanie obwiatywu jest typową cechą języków algonkińskich, istnieje on też w językach eskimoskich.

[edytuj] Inkluzywność i ekskluzywność 1. osoby l. mn.

W niektórych językach (np. w niektórych indiańskich, w języku indonezyjskim, języku tok pisin i in.) występuje też rozróżnienie 1. osoby liczby mnogiej na inclusivus ("my inkluzywne") i exclusivus ("my ekskluzywne"). Przykładowo w języku keczua:

• ñuqanchik (my inkluzywne) = ja + ty (+on, oni, one itp.), czyli "ja (my) wraz z tobą"
• ñuqayku (my ekskluzywne) = ja + on/oni/one itp., czyli "my bez ciebie".

W niektórych językach jest to tylko rozróżnienie zaimków, w niektórych pociąga jednak za sobą zmianę kategorii gramatycznej czasownika.