Stosunki morfosyntaktyczne
Z Wikipedii
Stosunki morfosyntaktyczne to termin językoznawstwa, którym określa się system używany do odróżniania argumentów czasowników przechodnich i czasowników nieprzechodnich.
Typowe czasowniki przechodnie mają zazwyczaj dwa argumenty, określane terminami agens i pacjens (a często nieprecyzyjnie - podmiot i dopełnienie). Typowe czasowniki nieprzechodnie mają jeden argument, określany terminem doznający (ang. experiencer); w języku polskim stosuje się tu powszechnie nazwę podmiot zdania nieprzechodniego.
W związku z powyższym wprowadzono podział języków na języki nominatywno-akuzatywne, języki nominatywno-absolutywne oraz języki ergatywno-absolutywne. Istnieją języki nienależące do żadnej z tych grup:
- Istnieją języki w ogóle nieodróżniające agensa, podmiotu zdania nieprzechodniego i pacjensa.
- Australijskie języki wangkumara i kalaw lagaw ya używają oddzielnych przypadków dla każdej z tych trzech funkcji; przypadkami tymi są odpowiednio nominativus, intransitivus i absolutivus. Języki tego rodzaju określa się jako języki trójdzielne.
- Pewne języki irańskie, jak rushani, odróżniają tylko przypadki przechodni (transitivus) i nieprzechodni (intransitivus).
- Języki nominatywno-akuzatywne (krótko: nominatywne) wyrażają w taki sam sposób podmiot zdania nieprzechodniego i agensa, traktując oddzielnie pacjensa. W językach posiadających morfologiczne wykładniki przypadków, podmiot i agens występują w mianowniku, natomiast przypadkiem pacjensa jest biernik. Choć język polski należy do tej grupy, warto podkreślić istnienie w nim wielu odstępstw od tego modelu. I tak, przypadkiem pacjensa bywa także dopełniacz, a niekiedy również narzędnik. Podmiot i agens mogą również występować w innych przypadkach niż mianownik.
- Języki ergatywno-absolutywne (ergatywne) dla wyrażenia agensa (podmiotu zdania przechodniego, a właściwie zdania agentywnego) używają specjalnego przypadka o nazwie ergativus. Rolę podmiotu zdania aktytywnego i pacjensa określa natomiast absolutivus. Do grupy tej należą m.in. język baskijski, język buruszaski czy język awarski i niektóre inne języki kaukaskie. Wbrew twierdzeniom niektórych autorów, do języków ergatywno-absolutywnych nie należy język gruziński. Konstrukcja ergatywna występuje w tym języku tylko w przypadku niektórych czasowników i tylko w jednym z czasów. Przypadki podobnych konstrukcji można znaleźć również w języku polskim (np. w zdaniu Marzy mi się wycieczka w góry agens mi wyrażony jest celownikiem, natomiast pacjens wycieczka - mianownikiem).
- Języki nominatywno-absolutywne (aktywne) czynią rozróżnienie pomiędzy podmiotem aktywnym nominativus a podmiotem nieaktywnym absolutivus. W językach tych nominativus wyraża także agensa, a absolutivus - pacjensa.
Warto podkreślić, że nieco podobną klasyfikację zaproponował prof. Tadeusz Milewski w latach 60. XX wieku. W jego klasyfikacji pominięto słabo wówczas poznane języki aktywne, a także w ogóle jeszcze nieznane języki trójdzielne. Milewski zaproponował podział języków na sześć grup, biorąc pod uwagę różne sposoby wyrażania czterech głównych stosunków syntaktycznych:
- podmiotu do orzeczenia,
- agensa do orzeczenia,
- pacjensa do orzeczenia,
- członu określającego do członu określanego w grupach nominalnych.
Kryteria te są ciekawe z typologicznego punktu widzenia, ponieważ w wielu językach świata nie ma różnicy między zdaniem a frazą nominalną.
Podział Milewskiego można zastosować do nie tylko do języków mających przypadki gramatyczne, ale także do takich, w których stosunki syntaktyczne wyraża szyk wyrazów czy forma inkorporacji. W opisie podanym poniżej rozważymy jednak wyłącznie języki przypadkowe, w których ponadto człon określający wyrażony jest przy pomocy dopełniacza.
| stosunek / grupa | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| podmiotu do orzeczenia | a | a | a | a | a | a |
| agensa do orzeczenia | a | b | a | b | a | b |
| pacjensa do orzeczenia | b | a | b | a | b | a |
| członu określającego do określanego | c | c | b | b | a | a |
Litery a, b, c określają różne wykładniki formalne stosunków składniowych.
- W językach pierwszej grupy podmiot i agens wyrażone są przy pomocy mianownika, pacjens - przy pomocy biernika. Grupa ta jest najszerzej rozpowszechniona, należy do niej większość języków nominatywnych, m.in. język polski.
- W językach drugiej grupy tak samo wyrażone są podmiot i pacjens - przy pomocy przypadka o nazwie absolutivus. Przypadkiem agensa jest tu ergativus. Należy do niej większość języków ergatywnych.
- Języki trzeciej grupy należą do języków nominatywnych, tj. mianownik wyraża w nich zarówno agensa, jak i podmiot zdania nieprzechodniego. Jednakże nie istnieje tu osobny przypadek pacjensa - jest on wyrażany tak samo jak człon określający, przy pomocy dopełniacza. Jako przykład można tu podać język indonezyjski, język hopi. Warto zauważyć, że w języku polskim pacjens stosunkowo często jest również wyrażany dopełniaczem.
- Języki czwartej grupy zaliczylibyśmy do ergatywnych, gdyż łączą one funkcje podmiotu zdania nieprzechodniego i pacjensa i wyrażają je przy pomocy przypadka absolutnego. Jednakże w odróżnieniu od typowych języków ergatywnych agens jest tu wyrażony tak samo jak człon określający, przy pomocy dopełniacza. Jako przykłady języków grupy czwartej można podać języki eskimoskie, języki salisz, język majański i in.
- Języki piątej grupy używają dopełniacza również dla wyrażenia agensa i podmiotu, podczas gdy pacjens jest wyrażony biernikiem. Grupa ta jest bardzo nieliczna: należy do niej język nass (niska, nisga'a) z Kolumbii Brytyjskiej, należący do fyli penutiańskiej.
- Języki szóstej grupy wykorzystują dopełniacz nie tylko dla wyrażenia członu określającego, ale także podmiotu zdania nieprzechodniego i pacjensa. Istnieje także odrębny przypadek, ergativus, dla wyrażenia agensa. Grupa ta jest również nieliczna, należą do niej języki tsimshian, tunica, guarani.
[edytuj] Literatura
Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, PWN, Warszawa 1967, str. 238 - 243.
