Werniks

Z Wikipedii

Werniks to szlachetny lakier stosowany do celów artystycznych (malarskich). W najprostszej postaci jest roztworem naturalnej lub syntetycznej twardej żywicy w olejku lotnym, alkoholu lub innym rozpuszczalniku. W zależności od przeznaczenia i wymagań skład werniksu może być dużo bardziej złożony.

Werniksy w technikach malarskich (zwł. olejnej i temperowej) stosuje się w zasadzie na cztery sposoby:

-jako werniks pośredni lub izolacyjny, oddzielający od siebie warstwy obrazu,

-werniks retuszerski korygujący chłonność (skłonność do wsiąkania medium) fragmentów obrazu,

-werniks końcowy, nakładany na gotowy obraz w celu zabezpieczenia powierzchni a czasem zmiany jego wyglądu (pogłębienia tonu lub nadanie połysku),

-medium/spoiwo do rozrzedzania lub modyfikacji właściwości farb olejnych i temper; dodatek żywicznego werniksu do farb olejnych przyspiesza wysychanie i dodatnio wpływa na trwałość obrazu, a także ułatwia stosowanie laserunków i technik typu sfumato; dodatek werniksu do temper zwiększa ich wodoodporność i zdolność łączenia się z farbami olejnymi.

Do wszystkich tych celów można używać takiego samego werniksu, jednak dużo lepsze efekty daje zróżnicowanie jego składu i konsystencji.

Spis treści 1 Skład 2 Dodatki 3 Werniksy tłuste 4 Werniksowanie 5 Inne znaczenia 6 Literatura zalecana

[edytuj] Skład

Podstawowym składnikiem werniksu jest żywica rozpuszczana w odpowiednim rozpuszczalniku. Właściwości rozpuszczalnika decydują o przydatności werniksu do zamierzonych celów; m. in. musi dość szybko i bez reszty wysychać i nie może być agresywny względem podeschniętych farb. W zależności od rodzaju rozpuszczanej żywicy stosuje się:

-olejek terpentynowy, tradycyjny, uniwersalny rozpuszczalnik stosowany od setek lat;

-toluen, przy nieumiejętnym stosowaniu nieco bardziej agresywny wobec farb olejnych, za to charakteryzujący się bardzo szybkim wysychaniem;

-etanol (alkohol etylowy), stosowany do sporządzania delikatnych werniksów konserwatorskich i używanych w technikach wodnych (np. gwaszu);

-inne rozpuszczalniki organiczne (np. estry), używane do werniksów syntetycznych i specjalnych.

Z żywic naturalnych najczęściej stosowane są:

-damara i mastyks; jako niezbyt twarde i stosunkowo łatwo rozpuszczalne, a także stosunkowo tanie są ciągle jeszcze powszechnie używane do sporządzania (także samodzielnego) uniwersalnych werniksów, gł. przez rozpuszczenie w olejku terpentynowym. Werniks damarowy jest całkowicie bezbarwny, dość miękki, bardzo odporny na deformacje podłoża. Werniks mastyksowy jest twardszy i bardziej kruchy, ma delikatny żółtawozielonkawy odcień w grubszej warstwie.

-kopale (także np. bursztyn) stosowane w zwykłej praktyce malarskiej dość rzadko, za to cenne w konserwacji obrazów. Używanie werniksów kopalowych, zwłaszcza z dodatkiem olejów schnących, wymaga dużego doświadczenia i wiedzy technologicznej, ponieważ ze względu na dużą twardość, kruchość i słabe powinowactwo do zwykłej farby olejnej grozi spękaniami i złuszczaniem się warstw obrazu.

-sandarak i szelak -do werniksów spirytusowych.

-balsamy (gęste ciecze otrzymywane z drzew iglastych) z których najcenniejsza do celów malarskich jest terpentyna wenecka. W przeszłości bardzo wysoko ceniono też terpentynę strasburską ("biały balsam") otrzymywaną z niektórych gatunków jodły, ale obecnie produkowane balsamy jodłowe nie wykazują szczególnych zalet w stosunku do innych żywic.

W XVI i XVII w. na północy Europy używano (i wysoko ceniono) "balsamy" olejne, otrzymywane z oleju lnianego, zagęszczonego na słońcu do konsystencji miodu; po rozpuszczeniu w terpentynie lub olejku terpentynowym powstawał werniks. Według obecnej wiedzy technologicznej stosowanie takich werniksów może być niebezpieczne dla trwałości obrazu olejnego, jednak tworzone z ich użyciem obrazy przetrwały setki lat bez znaczących uszkodzeń.

Współcześnie stosowane są także żywice syntetyczne, zwł. akrylowe, jednak skład werniksów syntetycznych pozostaje z reguły tajemnicą producenta.

Werniks składający się wyłącznie z roztworu żywicy jest nazywany "chudym" i stosowany najczęściej jako werniks końcowy (ze względu na łatwość zdjęcia lub zmycia zabrudzonej lub uszkodzonej warstwy wierzchniej) i pośredni (ze względu na neutralność wobec warstw obrazu).

[edytuj] Dodatki

Właściwości werniksu można modyfikować przez dodatki:

-wosk pszczeli powoduje matowość werniksu końcowego; do werniksów retuszerskich i pośrednich powinien być stosowany bardzo oszczędnie, w ilości max. 2%, ponieważ jego nadmiar może powodować pękanie i odspajanie warstw obrazu. Werniksy z dodatkiem wosku użyte jako medium ułatwiają malowanie impastami, ale uwrażliwiają obraz na wysokie temperatury (np. silne światło słoneczne).

-olejki eteryczne zwł. sosnowy, lawendowy czy jodłowy powodują z jednej strony znaczne rozrzedzenie (zmniejszenie subiektywnie odczuwanej gęstości i lepkości) werniksu, a z drugiej - opóźniają wysychanie i powodują mocniejsze związanie werniksu z podłożem (co jest niekorzystne w wypadku werniksu końcowego); duży dodatek olejku eterycznego do medium olejno-żywicznego zwiększa przezroczystość farb (sprzyja laserunkom) ale grozi rozpuszczaniem spodnich warstw obrazu.

[edytuj] Werniksy tłuste

Przez dodatek oleju schnącego, np. lnianego otrzymuje się werniksy "tłuste", stosowane najczęściej jako retuszerskie lub medium. Dodatek oleju opóźnia wysychanie medium (umożliwia dłuższą pracę nad warstwą obrazu) i zmienia konsystencję farb na bardziej "tradycyjną". Szczególnym rodzajem werniksów są werniksy czysto olejne, otrzymywane przez rozpuszczenie na gorąco żywicy w oleju; poza specjalnymi zastosowaniami (jak np. do złoceń lub impregnacji podobrazia) mogą być używane wyłącznie jako medium. Jedynym wyjątkiem jest zastosowanie gęstego werniksu żywiczno-olejnego jako werniksu końcowego (tzw. 'olifa') w niektórych szkołach malowania ikon. Werniksy czysto olejne lub bardzo tłuste (z wysoką zawartością oleju) stosowane jako pośrednie i końcowe mogą powodować spękania i odspajanie warstw obrazu, co zdarzało się przy nieudolnych próbach naśladowania klasycznej techniki olejnej i temperowo/olejnej w XIX w.

[edytuj] Werniksowanie

Werniksy nakładać można pędzlem (najlepiej specjalnie do tego przeznaczonym, szerokim i miękkim), dłonią (sposób preferowany przez wielu artystów) lub przez natryskiwanie (większość obecnie produkowanych werniksów, zwł. syntetycznych, sprzedawana jest w postaci aerozolu). Ten ostatni sposób jest najbezpieczniejszy dla powierzchni obrazu w wypadku werniksu końcowego, ale do werniksowania pośredniego lub retuszerskiego niezbyt się nadaje. Tradycyjną metodą nakładania werniksu jest tamponowanie (z użyciem tamponu z waty lub pakuł owiniętego tkaniną), jednak -jako wymagająca znacznej wprawy i niezbyt bezpieczna dla obrazu- jest ona dość rzadko stosowana.

Werniks należy nakładać jak najcieńszą warstwą, dla otrzymania grubszej warstwy ew. powtarzając zabieg. W wypadku werniksu końcowego konieczne jest całkowite wyschnięcie obrazu, co trwa od kilku dni (tempera, akryl, szybkoschnące farby olejne) do kilku tygodni (farby olejne z dużym dodatkiem werniksu) a nawet kilkunastu miesięcy (olejne impasty, obrazy malowane szpachlą). Nałożenie werniksu końcowego na niewyschnięty obraz grozi jego nieodwracalnym uszkodzeniem (głębokie spękania, krakelury, złuszczanie fragmentów obrazu)

[edytuj] Inne znaczenia

• "Werniksem" jest nazywana kwasoodporna emalia, stosowana w wielu technikach graficznych, np. akwaforcie.

• Tradycyjnie "werniksami" nazywano też używane w dawnym lutnictwie lakiery o bardzo złożonym i tylko częściowo dziś znanym składzie (wiadomo tylko że poza żywicami, olejami i terpentyną w ich skład wchodziły także gumy i soki roślinne, miały też postać raczej emulsji niż roztworu).

[edytuj] Literatura zalecana

• Max Van Doerner, Materiały malarskie i ich zastosowanie, Warszawa, Arkady, 1975.
• Jan Hopliński, Farby i spoiwa malarskie, Wrocław, Ossolineum, 1990 ISBN 83-04-03013-6.
• Władysław Ślesiński, Techniki malarskie. Spoiwa organiczne, Warszawa, Arkady, 1984.