Ikona
Z Wikipedii
Ikona (gr. εικων, eikón oznaczające obraz) to obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyjskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich kościołów wschodnich, w tym prawosławnego i greckokatolickiego.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Dokumenty Soboru Nicejskiego II z 787 r. wspominają, że tradycja wykonywania ikon istniała od czasów apostolskich, nie ma jednak na to żadnych dowodów historycznych. Według tradycji, autorem pierwszych ikon był Łukasz Ewangelista.
Genezę ikony wywodzi się z portretowego malarstwa późnoantycznego. Informacje o istnieniu ikon Chrystusa, Marii, św. Piotra i Pawła oraz innych świętych znaleźć można po raz pierwszy w pismach Euzebiusza z Cezarei i Epifaniusza z Cypru w IV wieku. Przedmiotem kultu stały się ikony już w V w. (wg pism św. Augustyna). Hypatiusz z Efezu wspomina po raz pierwszy o pokłonie przed ikoną w połowie VI w.
W okresie kształtowania się sztuki chrześcijańskiej, słowem "ikona" określano na chrześcijańskim Wschodzie, w krajach pozostających pod wpływami Bizancjum, wszystkie przedstawienia Chrystusa, Matki Boskiej, aniołów, świętych, i scen historycznych z Pisma Świętego niezależnie od tego, w jakiej technice były wykonane. W czasach nowożytnych pojęciem tym zaczęto nazywać tylko obrazy przenośne (malowane, rzeźbione, wykonane w emalii lub mozaice), nie związane z architekturą. Istnieją przekazy z 2. poł. VI w. o cudach dokonywanych przez ikony. Były to zawsze ikony-portrety przenośne, mocy cudotwórczej nie przypisywano ikonom o treści historycznej. Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI wieku z klasztoru św. Katarzyny na Synaju.
Malarstwo ikonowe rozwijało się w Bizancjum aż do jego upadku w XV wieku oraz na terenach objętych wpływami kultury bizantyjskiej czyli w Grecji, Serbii, na Bałkanach, w średniowiecznych Włoszech oraz na Rusi. Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z VI wieku. Najbardziej reprezentatywne dla tego okresu są zwłaszcza trzy dzieła przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym.
Za najwybitniejszego rosyjskiego twórcę ikon uważany jest Andrzej Rublow.
[edytuj] Technika i zasady wykonania
Ikony pisano najczęściej na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym. Były to święte drzewa dla wschodniego chrześcijaństwa. Na Rusi stosowano drewno (lipowe lub sosnowe). Najstarsze ikony pisano głównie techniką enkaustyczną (barwny wosk), która od VI w. była wypierana przez temperę jajową (środkiem związującym barwnik jest woda zmieszana z żółtkiem jaja kurzego. Ikona pisana temperą składa się z czterech warstw: pierwsza to drewniana deska z naklejoną nań tkaniną; druga to wyszlifowany grunt z kredy lub gipsu zmieszanego z klejem, Trzecia-farby i złocenia, czwarta, ochronna-pokost lub lakier na bazie oleju. Czasem na ikonę nakłada się metalowe zdobienie w ze srebrnej lub złotej blachy z otworem na twarz przedstawionej postaci. Ikony wykonywano także w technice mozaiki, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze, steatycie lub kości słoniowej. Późne, XIX i XX wieczne ikony pisano także techniką olejną. Malowanie, czy poprawniej pisanie ikon było ściśle określone w podręcznikach (gr. hermeneia, ros. podlinniki), pisanych często przez mnichów - malarzy [1]. Tradycja wiązała się nie tylko z ikonografią, ale dotyczyła również materiału, przygotowania podłoża, specjalnej technologii, odpowiednich kolorów, a nawet kolejności pisania. Na spreparowane deski (odpowiednio ukształtowane z wgłębieniem w przedniej części w którym umieszcza się właściwą treść - tzw. kowczeg), wzmocnione z tyłu zastrzałem, nakładano grunt kredowo-alabastrowy. Na gruncie rysowano lub przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie nakładano w określonej kolejności farbę i pozłotę. Na koniec umieszczano także napisy w języku greckim lub starocerkiewnosłowiańskim z imionami świętych postaci lub objaśnieniami scen (zazwyczaj umieszczane w polu ikony. Najświętsze Imiona (Matki Boskiej, Chrystusa) umieszczano w greckich skrótach (abrewiacjach). Ikona jest dla wschodniego chrześcijaństwa tekstem liturgicznym, sakramentale, a także "obrazem tamtego świata", dlatego nie mogła powstać bez wcześniejszego przygotowania teologicznego malarza, ewentualnie pod ścisłym nadzorem teologa. Ważne było również przygotowanie duchowe ikonografa (modlitwa, post).
Ikonę zawsze werniksowano, przez co zachowywała swój wygląd przez około 100 lat. Następnie na skutek zmian barwy werniksu malowidło ciemniało. Dodatkowo pokrywała je warstwa sadzy od świec. Na wyblakniętym, słabo widocznym obrazie malowano niekiedy nowy.
Ikony zdobione były szlachetnymi kamieniami, okuciami ze srebrnej lub złotej blachy. Czasem zamiast drewna używano płótna lub metalu. Spopularyzowane (zwłaszcza przez badaczy rosyjskich i polskich) jest określenie "pisanie ikon", podkreślające sakralny, liturgiczny charakter ikony. Oznacza proces jej powstawania. Według innych badaczy określenie to jest wynikiem błędnego tłumaczenia z języka greckiego, od ikonographos, gdzie graphos oznacza zarówno pisać,jak i malować (stąd też ros. ikonopisiec).
[edytuj] Ikonopisarstwo w Polsce
W Polsce ikony powstawały głównie w XV-XVI wieku na ziemiach wschodnich i południowo-wschodnich. Dla ujednolicenia malarstwa ikonowego istniały podręczniki - wzorniki dla malarzy np. tzw. podlinnik. Zawierał szczególne przepisy techniczne i wzorniki ikonograficzne. Najstarszy, zachowany w formie rękopisu egzemplarz datowany jest na rok 1523. Na kompozycję ikony składa się centralnie umieszczona postać świętego obramowana scenami związanymi z jego życiem.
Współcześnie jedyną aktywną szkołą ikonopisarską w Polsce jest Policealne Studium Ikonopisarstwa w Bielsku Podlaskim prowadzone przez ks. mitrata Leoncjusza Tofiluka. Szkoła istnieje od 1991 roku i kształci w zawodzie technika plastyka ikonografa.
Ikonopisarstwa uczy również ks. dr. Jan Pazgan, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy oraz Wyższego Seminarium Duchownego w Legnicy, który jest Duszpasterzem Akademickim w kościele pw. Św. Józefa Opiekuna Zbawiciela w Legnicy. Prowadzi również Duszpasterstwo Akademickie "IKONA", gdzie często prowadzi warsztaty ikonograficzne.
[edytuj] Perspektywa
Ikony są malowane płasko, nie uwzględniają perspektywy malarskiej, dającej złudzenie trójwymiarowości przestrzeni. Pozbawione klasycznej perspektywy liniowej, w wielu przypadkach posiadają tzw. perspektywę odwrotną, której cechą charakterystyczną jest zbieganie się linii w punkcie umieszczonym poza obrazem (za, przed), który z założenia kierowany jest w stronę patrzącego nań człowieka. Efekt ten jest osiągany dzięki odpowiedniemu ustawieniu postaci i pozostałych elementów. Przykładem takiego podejścia do perspektywy jest Trójca Rublowa, należąca do najwybitniejszych arcydzieł światowego malarstwa.
Znaczenie obiektu regulowane jest jego wielkością: to, co najważniejsze jest największe, a postacie są ustawione według ściśle określonego porządku.
[edytuj] Barwa
W Bizancjum sensu sztuki upatrywano w pięknie. Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty. Barwa była traktowana jako tak samo ważna jak słowo, a ponieważ każde z nich ma znaczenie, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie:
Złoto symbolizowało świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę. Purpura: władzę i bogactwo. Czerwień oznaczała życie, krew, piękno i czystość. Bielą przedstawiano boskość, czystość i niewinność. Niebieski oddawał niebo, ale też duchowość i mistycyzm. Zielony: życie, wieczną młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo. Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa.
Bizantyjska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne.
[edytuj] Teologia ikony
Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym. Pisanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Zrodzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała w postawie klęczącej autora.
Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Anonimowy autor ikony miał pomóc podążać we właściwym kierunku. Modlitwa przed ikoną związana jest z określonym rytuałem: przy zapalonych świecach wierni kłaniają się przed ikonami, całują je.
Ikona pełni ważną rolę w kulcie kościołów wschodnich, jest ona przedstawieniem świętego, jego uosobieniem i reprezentacją. Zapewniała łączność ze świętym, pośredniczyła w modlitwie. Uważa się, że jest on obecny w danym miejscu właśnie dzięki ikonie.
Czyste kolory używane do malowania, złocenia w płomieniu świec nabierają szczególnego blasku. Ogień świecy jest symbolem wzniesienie duszy do Boga. Pokłon przypomina o tym, że nie tylko dusza, ale i ciało powinno uczestniczyć w modlitwie. Otrzymane od Boga nie jest czymś gorszym od umysłu i ma prawo na równi brać udział w rozmowie z Bogiem.
W związku ze świętością ikony nie mogła ona być przedmiotem handlu czy zarobkowania, które z punktu widzenia człowieka wierzącego było traktowane jako grzech.
[edytuj] Rodzaje przedstawień
[edytuj] Ikona Zbawiciela
Najważniejszą ikoną jest ikona Chrystusa. Kanon przedstawiania Chrystusa przyjęto w IX w. Ikonografowie wyróżniają Chrystusa nimbem z wpisanym weń krzyżem. Jego barwy: niebieska i czerwona mają swoją symbolikę, oznaczają boską i ziemską naturę Chrystusa. Przedstawiany jest on najczęściej jako:
- Pantokrator (Wszechwładca, Pan wszystkiego, gr. Παντοκρατωρ) - przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata.
- Acheiropoietos - (grec. Αχειροποίητος; ros. нерукотворный - nie ręką ludzką uczyniony) - najstarsze przedstawienie Jezusa Chrystusa w formie samej twarzy Zbawiciela na rozwiniętej chuście.
- Zbawiciel w siłach (Zbawiciel w majestacie, Zbawiciel tronujący między mocami) (gr. Kyrios ton dynameon; ros. Спас в силах) - ikonograficzne przedstawienie Chrystusa Pantokratora, który zasiada w centrum ikony na tronie na tle trzech mandorli w formie czerwonego rombu, ciemnobłękitnego owalu i na dole czerwonego kwadratu.
- Emmanuel (w hebr. עמנואל, czyli Emmanuel oznacza Bóg z nami) - ikonograficzny typ przedstawienia Chrystusa w wieku młodzieńczym.
- Wielki Arcykapłan (ros. Великий Архиерей) - przedstawienie Chrystusa oparte na starotestamentowym proroctwie ("Tyś Kapłanem na wieki na wzór Melchizedeka" (Ps 110,4) - skomentowane później w Liście do Hebrajczyków (Hbr 5,6)), ukazujące Chrystusa w kapłańskiej odzieży.
- Nie rozpaczaj po mnie Matko (ros. Не рыдай Мене, Мати) — ikonograficzny odpowiednik zachodniochrześcijańskiej Piety, przedstawiający Chrystusa nagiego, do połowy złożonego w grobie, z zamkniętymi oczyma, pochyloną głową i rękoma (na których widoczne są rany po gwoździach) ułożonymi w znak krzyża. Za plecami Chrystusa często umieszcza się krzyż z inskrypcjami. Z prawej strony Bogurodzica podtrzymuje i przytula syna.
- Deesis (łac. z gr. Δεομαι, modlitwa, prośba) - motyw związany z ikonografią chrześcijańską. Polega ona na trimorhionicznym (trójczęściowym) obrazowaniu osób świętych - centralną osobą jest Chrystus jako Pantokrator, obok Maryja, następnie Jan Chrzciciel (tzw. małe Deesis), Apostołowie Piotr i Paweł oraz prorocy (tzw. wielkie Deesis).
- Król Królów (ros. Царь царей) - przedstawienie rozwinięte w XIV-XVw. w sztuce serbskiej, później rozpowszechnione na Rusi, wariant Deesis gdzie Jana Chrzciciela zastępował król Dawid i inni prorocy.
- Chrystus Starotestamentowy (ros. Христос Ветхий Деньми) - ikonograficzne wyobrażenie Chrystusa jako starotestamentowego, siwowłosego Boga-Starca.
- Błogie Milczenie
- Dobry Pasterz
- Kapłan
[edytuj] Ikona Matki Bożej
Matka Boża na ruskiej ikonie ma zawsze zatroskany wyraz twarzy. Jej smutek ma jednak różne odcienie: żałości, zadumy, ale zawsze niesie mądrość i wewnętrzną siłę. Przepełniona jest matczynym błogosławieństwem.
Matka Boża ukazywana jest w różny sposób: objawia Dzieciątko światu, czule przytula je, bądź przytrzymuje. Podstawowe rodzaje przedstawień Matki Bożej to:
- Eleusa (gr. - czułość, miłosierdzie) czyli Maryja z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy;
- Hodegetria (gr. - przewodniczka, wskazująca drogę), gdzie Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa Emmanuela, trzymanego przez nią na lewym ramieniu; określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu wizerunku Marii i Dzieciątka.
- Oranta jest jednym z najstarszych przedstawień Bogurodzicy, tak malowali ją pierwsi chrześcijanie. Kanon tej ikony nawiązuje do starożytnego wzoru człowieka pobożnego, dlatego Matka Boża w modlitwie wznosi ręce ku górze. Zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami w prawosławiu, jeśli Maryja opuści dłonie, nastąpi koniec świata.
[edytuj] Ikona Trójcy Świętej
Kanon ikony Trójcy św. oparty jest na XVIII rozdziale Księgi Rodzaju, gdzie pod dębem w Mamre Bóg objawił się Abrahamowi i Sarze pod postaciami trzech aniołów. Uważano, m.in. tak sądzili św. Cyryl Aleksandryjski i św. Ambroży Mediolański, że Stary Testament w tym miejscu nawiązuje do Trójcy św. Jej przedstawianie niosło ikonografom wiele problemów, wynikających z trudności w ujęciu tak abstrakcyjnego pojęcia, jakim jest Bóg w Trzech Osobach. Umieszczano krzyż w nimbie środkowego anioła, uważanego wówczas za Chrystusa, lub nad głowami wszystkich trzech. Problem rozstrzygnął w 1551 roku sam car Rosji Iwan Groźny na tzw. Soborze Stu Rozdziałów. Powołując się na najwcześniejsze ikony Trójcy św. i odwzorowywane z nich przedstawienia Rublowa, nakazał, aby krzyży nie umieszczać w ogóle.
[edytuj] Konserwacja ikon
Przez stulecia ikony były postrzegane bardziej jako przedmioty kultu, niż dzieła sztuki. Dopiero początek XX wieku przyniósł odkrycie ich artystycznych wartości, kiedy poddane konserwacji odzyskiwały kolory i blask.
Przypisy
- ↑ m.in.mnich Dionizos:"Księga malarska z Góry Athos" {Hermeneia), XIV{?} w.
mnich Teofil: "Schwedula diversium artum" , XII w.
Dymitr Zograf: "Hermaneia" 1851
[edytuj] Bibliografia
- Molé W., Ikona ruska, Warszawa "Sztuka" 1956
- Paweł Floreński, Ikonostas i inne szkice , Warszawa, Pax, 1984
- Irena Kłosińska, Sztuka bizantyńska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
