Witelon

Witelon, także: Witelo, Vitellio, Vitello, Vitello Thuringopolonis, Erazm Ciołek^[1] (ur. ok. 1230 - zm. między 1280 a 1314) – mnich, polski fizyk, matematyk, filozof, twórca podstaw psychologii spostrzegania.

Daty urodzin i śmierci nie są pewne: urodził się na Dolnym Śląsku, prawdopodobnie w Legnicy; inne źródła podają, że urodził się w miejscowości Borów lub Borek^[2][3]; będąc synem Polki z rycerskiego rodu^[4] i kolonisty z Turyngii^[5] (pisał o sobie „syn Turyngów i Polaków” - łac. „Turingorum et Polonorum filius”), zmarł między 1280 a 1314. Duża rozbieżność dat zgonu wynika prawdopodobnie z faktu, że pod koniec życia jego aktywność naukowa i polityczna nie została udokumentowana, brak o nim wszelkich informacji po roku 1280. Niektórzy historycy identyfikują go z tajemniczym mnichem zmarłym w 1314 we Francji, w Vicogne, w tamtejszym klasztorze norbertanów, co jest raczej mało prawdopodobne. Istnieją przekazy wskazujące, że w 1314 za jego pamięć odprawiono mszę żałobną w katedrze wrocławskiej, której był kanonikiem.

Początki swojej edukacji uzyskał w szkole klasztornej w Legnicy. Tam też został zakonnikiem. Następnie kształcił się w Paryżu i we Włoszech, w tym w Padwie (spotkał tam m.in. Rogera Bacona, Tomasza z Akwinu, tłumacza dzieł Arystotelesa i spowiednika papieskiego Wilhelma de Moerbecke (ok. 1215 - ok. 1286).

Był on pierwszym szeroko znanym polskim uczonym, piszącym o sobie „in nostra terra, scilicet Polonia” – „z naszej ziemi, to znaczy Polski”, autorem dzieła o optyce i fizjologii widzenia pt. „Perspectivorum libri decem”, którą ukończył ok. 1273, przebywając na dworze papieskim w Viterbo, a opublikowano je po raz pierwszy drukiem w Norymberdze już w 1535. Rozprawa ta była wznawiana jeszcze kilkaset lat po jego śmierci, znał ją m.in. Leonardo da Vinci i Mikołaj Kopernik.

Był on dość ściśle związany z Wrocławiem, przebywając w otoczeniu książąt i biskupów wrocławskich oraz będąc przewodnikiem duchowym księcia wrocławskiego Władysława (ok. 1237-1270). W warstwie filozoficznej jego dzieła nawiązywały do ożywionej w tym czasie dyskusji pomiędzy systemami św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu, podzielał raczej poglądy św. Augustyna i św. Bonawentury, opierał się potem także na jego teoriach metafizyki światła.

Witelon miał bardzo nowatorskie poglądy na temat anatomii oka i fizjologii widzenia. Bywa on uznawany za twórcę podwalin wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej i psychopatologicznej. Poza zagadnieniami fizycznymi optyki, w których wzorował się na poglądach arabskiego uczonego al Hazena (ok. 965 - 1039) oraz Roberta Grosseteste z Oksfordu i rozpatrywał np. prostoliniowe rozchodzenie się światła, jego odbijanie, rozpraszanie, załamanie, świetlne zjawiska meteorologiczne, analizował także psychologiczny aspekt spostrzegania. W swoim dziele o optyce, a także we wcześniejszej rozprawie "Tractatus de primaria causa poenitentiae et de natura daemonum" z 1268 r. wskazywał m.in., że złudzenia wzrokowe są wynikiem warunków obserwacji oraz wyobrażeń i sposobu myślenia, pisząc np. że "oko nie otrzymuje żadnej innej informacji poza światłem, barwą i wielkością kątową", a dopiero umysł dokonuje "przetworzenia wrażeń z pomocą przedstawień branych z doświadczenia".

Przyczyn złudzeń wzrokowych upatrywał zarówno w warunkach obserwacji, np. słabego oświetlenia jak i w poprzednich doświadczeniach obserwatora. Jedną z jego najbardziej przenikliwych analiz jest przykład "Maura", który "widzi czarnego anioła, podczas gdy dla chrześcijan ma on jasną skórę" natomiast diabeł dla chrześcijan jest czarny, a dla Maurów jasnoskóry. Mimo że Witelon nie negował istnienia demonów, a nawet opisał szczegółowo ich naturę i zachowanie, to niedwuznacznie wskazał, że materialne wyobrażenie demonów może być złudzeniem psychologicznym, mającym swoje uwarunkowania kulturowe, np. związane z samooceną poszczególnych ludów.

Po napisaniu "Perspectivorum..." Witelon zajął się działalnością dyplomatyczną: brał udział w Soborze powszechnym w Lyonie w 1274 r., był posłem księcia Henryka IV Probusa do papieża Jana XXI oraz służył czeskiemu księciu Przemysłowi Ottokarowi II. Następnie prawdopodobnie poświęcił się nauczaniu w szkole parafialnej pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Legnicy. Z innych dokonań Witelona należy wspomnieć o upowszechnianiu przez niego dzieł starożytnych uczonych oraz o konstrukcji przyrządów do kreślenia krzywych.

Po swym powrocie na Śląsk od 1274 roku był kanonikiem Wrocławskiej kapituły katedralnej z nadanym przez Henryka IV Probusa uposażeniem w postaci podwrocławskiej wsi Żórawina.

Postać Witelona była dość tajemnicza, stając się źródłem rozmaitych legend, plotek oraz inspiracji literackich. Łódzki prozaik Witold Jabłoński napisał cykl powieści pt.: Gwiazda Wenus, gwiazda Lucyfer (2003- 2007), którego bohaterem jest ten właśnie uczony.

W 1430 optykę witelońską na Akademii Krakowskiej wykładał Sędziwój z Czechla.

Imieniem Witelona nazwano Wyższą Szkołę Zawodową w Legnicy.[1]

W 1935 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna imieniem Witelona nazwała jeden z kraterów na Księżycu, Vitello.

[edytuj] Literatura

• Birkenmajer A.:
  • Studia nad Witelonem, PAU, 1918, 1920, 1922 i 1925, Dwa nieznane pisma Witelona
  • Witelo Najdawniejszy Śląski Uczony, Katowice 1936
• Burchardt J., - List Witelona do Ludwika we Lwówku Śląskim. 1979
• Czermiński A., Światło Witelona, Katowice 1964
• Bystrzycki J., - O wzroście nauk fizycznych w Polsce. Rocznik Tow. Przyjaciół Nauki, Warszawa 1818
• Korotyński W., - Ciołek, optyk z XIII wieku, Warszawa 1867
• Starzyński W., - Witello, wielki polski uczony XIII w. "Po prostu", 1953.
• Szokalski W.F., - Stanowisko naukowe Ciołka (Witelliona) w średniowiecznej optyce. "Ateneum" 1877.
• Trzebiatowski P.:
  • O mistrzu Witelonie "Wiedza i Życie" 1956
  • O poglądach medycznych Witelona ze Śląska. "Wiadomości Lekarskie", 1956.
• Wituski L., - O Życiu i dziele optycznem Vitellona, Poznań 1870
• Wojciechowski K., - Witello, pierwszy optyk polski. "Problemy" 1953

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Imię i nazwisko Erazm Ciołek nosili również żyjący dwa i pół stulecia później dwaj duchowni: biskup płocki (ur. 1474) oraz sufragan krakowski (ur. ok. 1492).
2. ↑ Borów między Strzegomiem a Jaworem, nad Nysą Szaloną
3. ↑ identyfikuje się ją także ze współczesnym wrocławskim osiedlem Borek
4. ↑ w źródłach nazywanej de Borow, co Jerzy Burchardt identyfikuje z Borowem nad Nysą
5. ↑ ojcem Witelona miał być administrator dóbr księcia wrocławskiego Henryka III Białego, pochodzący z Żytyc (Zeiz, dziś Naumburg zaliczany obecnie do Saksonii, w pobliżu granicy z Turyngią) Henryk Stary