Georg Friedrich Händel
Z Wikipedii
Jerzy Fryderyk Händel (Haendel) (ur. 23 lutego 1685 w Halle, zm. 14 kwietnia 1759 w Londynie) – niemiecki kompozytor i organista. Ze względu na to, że długie lata przebywał i pracował w Londynie, gdzie był znany pod nazwiskiem George Frideric Haendel, uważany jest niekiedy za kompozytora angielskiego. W 1727 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie.
Spis treści |
[edytuj] Dzieciństwo i młodość
Haendel urodził się w rodzinie bez tradycji muzycznych. Jego ojciec, Georg Händel, był felczerem i lekarzem na pobliskim dworze. Ożenił się późno, z o wiele młodszą od niego dziewczyną. Talent muzyczny ich syna objawił się wcześnie. Do historii przeszły opowieści, które John Mainwaring, również zresztą naturalizowany w Anglii Niemiec, uczynił częścią pierwszej biografii geniusza, ukazanej w niewiele lat po śmierci Haendla. Mainwaring opowiadał o chłopcu grającym potajemnie na klawikordzie – najcichszym z instrumentów klawiszowych na strychu domu w Halle. Mało prawdopodobne, by rzeczywiście miało to miejsce bez zgody ojca. Wiadomo jednak, że Georg-senior lekceważył muzykę i sztukę kompozytorską jako sposób zarabiania pieniędzy, lecz dość przypadkowy muzyczny popis syna w grze na organach zrobił wrażenie na dworakach. Sam lokalny władca nalegał, by ojciec umożliwił synowi naukę gry na instrumentach muzycznych. Ojciec przystał na to pod warunkiem, że młodzieniec będzie również studiował prawo. Haendel rzeczywiście studiował ten przedmiot na uniwersytecie w Halle, jeszcze w jakiś czas po śmierci ojca. Dopiero w 1703 Haendel całkowicie zrezygnował z kariery prawniczej. Był już wówczas od roku organistą w Halle. Gry na organach uczył Haendla Friedrich Zachau, bez wątpienia artysta o dużym talencie, jednak młodzieniec szybko przerósł swego mistrza i postanowił spróbować szczęścia jako muzyk w Hamburgu.
[edytuj] Hamburg i opera
Hamburg był wówczas prawdziwym centrum sztuki operowej w Niemczech. Opera publiczna, pierwsza w tym kraju, powstała tam w latach osiemdziesiątych XVII wieku. Początkowo Haendel został tam skrzypkiem, lecz wkrótce zapragnął spróbować swych sił w komponowaniu oper. W 1704 doszło do pojedynku między nim a innym kompozytorem i jego przyjacielem Johannem Matthesonem. Podczas wystawienia jednej z oper Matthesona Cleopatra Haendel przejął w swe ręce dyrygowanie orkiestrą, gdy Mattheson był solistą. Mattheson był wściekły, ponieważ Haendel nie odstąpił mu tej funkcji, gdy twórca opery skończył partię solową. Mattheson napadł na Haendla z wyciągniętą szpadą, a Haendel zasłonił się partyturą Kleopatry. Według innej wersji kompozytorzy stoczyli pojedynek pod wpływem podekscytowanych kłótnią słuchaczy, a Haendla miał uratować mosiężny guzik jego surduta. W każdym razie jeszcze tego samego wieczoru muzycy byli już pogodzeni i razem zasiadali do wieczerzy w jednej z hamburskich oberży.
[edytuj] Italia
W 1705 roku Haendel wystawił w Hamburgu swą pierwszą operę Almira, która została doceniona przez słuchaczy. Jeszcze w tym roku wyjechał na kilka lat do Włoch doskonalić swój kunszt kompozytorski. W Wenecji spotkał Domenico Scarlattiego. Poznał też jego ojca Alessandra. Domenico urodził się w tym samym (1685) roku co Bach i Haendel. W Neapolu, wówczas najwspanialszym mieście opery (oprócz Wenecji i Paryża) Haendel wystawił operę która zaniepokoiła innych kompozytorów, ze względu na kunszt przewyższający wszystko co do tej pory komponowano w tym mieście. Podobnie było z operą Agrippina w Wenecji w 1709 roku. Wcześniej jeszcze w 1707 roku Haendel stworzył dzieło oparte na psalmie Dixit Dominus pod tym właśnie tytułem. Do dziś pozostaje ono dowodem na to, jak szybko Haendel osiągnął niezrównaną dojrzałość artystyczną. To religijne dzieło (w Rzymie wystawianie oper było zakazane), posiada niezwykłą moc, impet i charakterystyczną dla muzyki Haendla niezwykłą szlachetną radość.
[edytuj] Hanower i Londyn
Po powrocie z Italii Haendel został muzykiem na dworze Jerzego Ludwika elektora Hanoweru. Ponieważ znany był powszechnie Act of Supremacy z 1700 roku, który czynił elektora następcą na tronie Wielkiej Brytanii, Haendel wybrał się w 1711 roku do tego kraju, by przyjrzeć się jego życiu muzycznemu. Wystawił w tym roku w Londynie operę Rinaldo, która odniosła wielki sukces. Zachęcony powodzeniem Haendel przeprowadził się tam na stałe w 1712 roku. Brytyjczycy spragnieni byli dobrej muzyki, ponieważ od śmierci Henry'ego Purcella i jego brata Daniela, nie było w tym kraju dobrych kompozytorów operowych. Jedynie Włosi odwiedzali Londyn ze swoimi muzykami i aktorami.
Haendel nie był jednak jedynym, który wyczuł ten wiatr w żaglach. Uczynił to także Giovanni Battista Bononcini, który razem z Haendlem zakładał Royal Academy of Music. Po kilkunastu latach opera ta zbankrutowała. Bononcini stał się jeszcze wcześniej konkurentem Haendla.
Haendel był w tym pojedynku stroną mocniejszą ponieważ cieszył się poparciem i życzliwością niemieckojęzycznego króla Jerzego I, a potem jego syna Jerzego II. Lata dwudzieste były okresem największych triumfów oper Haendla. W 1724 roku powstały dwie z jego najlepszych oper: Giulio Cesare in Egiltto (Juliusz Cezar w Egipcie) i Tamerlano. W 1725 roku światło dzienne ujrzała wspaniała Rodelinda ze słynną arią: Vivi tiranno.
W 1729 roku brytyjscy rodzimi twórcy próbowali reanimować tradycyjną angielską sztukę operową wystawiając słynną Operę Żebraczą, w której wystawieniu pomagał jednak Anglikom (John Gay) Niemiec Johann Christoph Pepusch. To osobliwe działo wystawiane wielokrotnie i będące w pewnym sensie reakcją na włoskie opery Haendla i Porpory, a także satyrą na rząd i cudzoziemskie gusta odciągnęły publikę od oper Haendla na dłuższy czas.
W 1733 roku pojawili się nowi konkurenci tacy jak Nicola Porpora, w którego trupie znajdował się słynny śpiewak - kastrat Farinelli . Porpora, do którego dołączył później Johann Adolf Hasse, męża jednej z jego śpiewaczek faustyny Bordoni, prowadził zakład operowy Theater of the Nobility i był groźny dla Haendla nie tylko z powodu swego niezaprzeczalnego talentu, czy posiadaniu wielkich śpiewaków (Farinelli, Faustina Bordoni) w swej artystycznej "stajni", lecz także z powodu poparcia jego artystycznej działalności przez Fryderyka Ludwika, księcia Walii i opozycyjnych wobec Jerzego I i gabinetu Walpole'a arystokratów i polityków. Kwestie polityczne wpływały na wybór opery na wieczorną rozrywkę bardziej niż konkretne artystyczne gusta. Pierwszą operą jaką wystawił w Londynie Porpora była Arianna in Nasso (1733), później przyszedł czas na Polifema (Polifemo- 1735). Haendel wytrzymał bój o słuchaczy i widzów komponując znakomitego Kserksesa (Serse - 1738), a przedtem jeszcze pierwszą "czarodziejską operę" Alcina (1735).
W tym okresie Londyn odwiedził Francesco Geminiani, z którym Haendel już w 1715 roku, podczas poprzedniej wizyty Włocha, zawarł serdeczną przyjaźń. Geminiani wydał w Londynie swoje Concerti Grossi, co Haendel naśladował w 1739 roku (Concerti Grossi op. 6). Przy Brook Street, gdzie mieszkał Haendel jego sąsiadem był Maurice Greene inny kompozytor angielski, o wiele słabszy od Haendla, co nie przeszkadzało im utrzymywać dobrych sąsiedzkich stosunków. Greene pisał niezłą muzykę, której jedynie, jak miał stwierdzić Haendel "brakowało powietrza" (czy też "oddechu"). Maurice Greene miał za sobą współpracę z Bononcinim, której nawiązanie miał Haendel skomentować tak, że "Mr. Green poszedł do diabła".
Lata czterdzieste to "okres oratoriów" w muzyce Haendla. Najsławniejszym z jego oratoriów jest oczywiście Mesjasz. Choć i inne są na bardzo wysokim poziomie. Izrael w Egipcie i Baltazar, zawierają potężne partie chóralne, zapowiadające jakby nadejście dramatów muzycznych Wagnera. Przestawienie z oper na oratoria wynikało z chęci dostosowania repertuaru do oczekiwań słuchaczy w dziesięcioleciu metodystycznej odnowy religijnej (Charles Wesley, John Wesley). Sama zmiana sposobu komponowania przyszła mu dość łatwo między innymi dlatego, że eksperymentował on z oratoriami już od pewnego czasu (Alexander Feast, 1736).
Motyw chóralny z Judy Machabeusza (1747) - See the conquering Hero comes, o nadchodzącym zwycięstwie był najsłynniejszym motywem muzycznym całego XVIII wieku.
[edytuj] Geniusz
Haendel był największym, obok Johanna Sebastiana Bacha, kompozytorem późnego baroku. Był także twórcą nowego gatunku muzycznego, "angielskiego oratorium", różniącego się od włoskiego pierwowzoru radosną barwą melodii i monumentalną aranżacją. Haendel był, jak przyznawał Mozart, największym mistrzem w operowaniu zespołem chóralnym. Haendlowi również należy przypisać stworzenie muzyki popularnej, ponieważ wyprowadził orkiestrę w plener, gdzie słuchać jej mógł każdy. Przykładem tego są do dziś żywe i chętnie słuchane niezrównane: Water Music (1717) i późniejsza Muzyka ogni sztucznych (Royal Fireworks) (1749), z którymi żadne podobne dzieła nie mogą się równać. W 1724 roku do Londynu przyjechał kompozytor szwedzki Johan Helmich Roman, który wykorzystał sposobność rozmowy z Haendlem i posłuchania jego muzyki. Wzór haendlowski jest do dziś słyszalny w Drottingsholmsmusiken (1744) Romana.
Muzyka Haendla jest delikatna i potężna zarazem, kipiąca życiem i energią. Potrafi być także niezwykle dramatyczna, o czym świadczą wspaniałe arie takie jak Cara Sposa z Rinalda (1711). Haendel był także mistrzem gry na organach. Za jego czasów w Niemczech melomani marzyli o "pojedynku" Haendla z Bachem, mającym polegać na opracowywaniu tematów muzycznych. Geniusze nigdy się nie spotkali (były czynione starania ku temu przez Bacha, który zaangażował do tej sprawy swego syna Wilhelma Friedemanna). Wiadomo jednak, że nawet dla Bacha Haendel byłby groźnym "przeciwnikiem", ponieważ miał ogromną łatwość przetwarzania tematów muzycznych i improwizacji na tym instrumencie (partytury pełne są określeń ad libitum). W tym sensie życie barokowych organistów i klawesynistów podobne było do życia jazzmanów.
Pod koniec życia Haendel miał okazję obserwować nadchodzące przemiany w muzyce. Sam jednak nie zaczął komponować w nowym stylu gallant, na który przestawili się Georg Philip Telemann i synowie Bacha (sam Bach również pozostał "czysto barokowy"). Starego Haendla odwiedził Christoph Willibald Gluck , zbrojny w swe plany muzycznej proto-klasycystycznej reformy, które później urzeczywistnił. Haendel był dla niego uprzejmy i udzielił mu rad o jakie ten prosił, ale prywatnie w rozmowie ze swą wielbicielka Susanne Cibber, stwierdził, ze Gluck "tyle wie o sztuce kontrapunktycznej co jego kucharz Gustavus Waltz". Waltz był śpiewakiem trupy haendlowskiej, nie wiadomo czy kompozytor żartował nazywając go swym kucharzem czy nie.
Haendel był sławny za życia w całej Europie i sława ta nie zgasła nigdy. W Niemczech jedynie Georg Philipp Telemann uchodził za lepszego od niego kompozytora, a w Italii nie zapomniano jego oper i Dixit Dominus. Haendel zajmuje dziś pozycję narodowego kompozytora brytyjskiego obok Henry'ego Purcella . Jako człowiek Haendel odznaczał się wielkim poczuciem humoru i dystansem wobec otaczającego go świata. Nigdy się nie ożenił choć interesował się płcią piękną. Był wielkim smakoszem życia, wina i jedzenia. Na jego pogrzebie było 3.000 osób.
W roku 2007 nakręcono film Georg Friedrich Händel - Das Geheimnis eines Genies.
[edytuj] Ważniejsze utwory
[edytuj] Opery
- Almira (Hamburg, 1705)
- Florindo (1708)
- Rodrigo (1707)
- Agrippina (Wenecja, 1709-1710)
- Rinaldo (Londyn, 1711)
- Il Pastor fido (Londyn, 1712)
- Teseo (1713)
- Amadigi di Gaula (1715)
- Acis and Galatea (1718)
- Radamisto (1720)
- Muzio Scevola (1721)
- Floridante (1721)
- Ottone, Re di Germania (Londyn 1723)
- Flavio (1723)
- Giulio Cesare (Londyn, 1724)
- Tamerlano (1724)
- Rodelinda (Londyn, 1725)
- Scipione (1726)
- Alessandro (1726)
- Admeto (1727)
- Riccardo Primo (1727)
- Siroe (1728)
- Tolomeo (1728)
- Lotario (1729)
- Partenope (1730)
- Poro (1731)
- Ezio (1732)
- Sosarme (1732)
- Orlando (1733)
- Arianna in Creta (1734)
- Oreste (1734)
- Ariodante (Londyn, 1735)
- Alcina (Londyn, 1735)
- Atalanta (1736)
- Arminio (1737)
- Giustino (1737)
- Berenice (1737)
- Alessandro Severo (1738)
- Faramondo (1738)
- Serse (Kserkses, Londyn, 1738)
- Giove in Argo (1739)
- Imeneo (1740)
- Deidamia (1741)
- Semele (1744)
[edytuj] Oratoria
- La Resurrezione (HWV 47, 1708)
- Alexander Feast (Londyn, 1736)
- Saul (Londyn, 1739)
- Israel in Egypt (Izrael w Egipcie, Londyn, 1739)
- Messiah (Mesjasz, 1741, prawykonanie: Dublin, 1742)
- Samson (Londyn, 1743)
- Judas Maccabaeus (Londyn, 1747)
- Susanna (Londyn, 1748)
- Jephtha (Londyn, 1751)
- Belshazzar
- Hercules
- Theodora
[edytuj] Muzyka orkiestrowa
- Water Music (1717)
- 6 concerti grossi, Op3 (1734)
- Music for the Royal Fireworks (1749)
[edytuj] Inne utwory
- Dixit Dominus (1707)
- Utrecht Te Deum (1714)
- Serenata Acis and Galatea (1721)
- Dettingen Te Deum (1743)
Posłuchaj
[edytuj] Bibliografia
- John Mainwaring: Memoirs of the life of the Late George Frederik Handel, London 1760 (na niemiecki przełożył Johann Mattheson i wydał w Hamburgu w 1760).
- Rackwitz, Werner: Il caro sassone, Georg Friedrich Händel : Lebensbeschreibung in Bildern. 1. Aufl. Leipzig : Deutscher Verlag für Musik, 1986.
- Dean Winton, John Merrill Knapp: Handel's Operas, 1704-1726, Clarendon, Oxford 1987, ISBN 0-19-315219-3 [1]
- Krehlikowa A., Haendel, PWM, Warszawa 1972.
- Friedrich Chrysander: G. Fr. Händel, Leipzig 1885-67, Neuauflage 1966
- Romain Rolland: Haendel, bei F. Alcan, Paris 1910
- Johanna Rudolph: Händelrenaissance - Eine Studie, 2 Bände, Aufbau-Verlag Berlin, 1960
- Alfred Mann: Georg Friedrich Händel - Composition lessons / Aufzeichnungen zur Kompositionslehre, Hallische Händel-Ausgabe, Supplement Band 1, Bärenreiter-Verlag, Kassel 1878
- Walther Siegmund-Schultze: Georg Friedrich Händel, Dt. Verl. für Musik, Leipzig 1980
- Walter Eisen (Hrsg.): Händel-Handbuch, Bärenreiter-Verlag, Kassel,
- 1. - Lebens- und Schaffensdaten, 1983, ISBN 3-7618-0610-8
- 2. - Thematisch-systematisches Verzeichnis. Oratorische Werke, vokale Kammermusik, Kirchenmusik, 1984, ISBN 3-7618-0715-5
- 3. - Thematisch-systematisches Verzeichnis. Instrumentalmusik, Pasticci und Fragmente, 1986, ISBN 3-7618-0716-3
- 4. - Dokumente zu Leben und Schaffen, 1985, ISBN 3-7618-0717-1
- Christopher Hogwood: Georg Friedrich Händel. Eine Biographie, Insel Verlag, Frankfurt/M. 2000, ISBN 3-458-34355-5
- Hans J. Marx: Händels Oratorien, Oden und Serenaden, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998, ISBN 3-525-27815-2
- Paul H. Lang: George Frideric Handel, Dover Publications, Mineola, N.Y. 1996, ISBN 0-486-29227-4
- Dean Winton: Handel's dramatic oratorios and masques. Clarendon, Oxford 1990 ISBN 0-19-816184-0
- Michael Heinemann: Georg Friedrich Händel. Reinbek 2004, ISBN 3-499-50648-3
- Stefan Zweig: Georg Friedrich Händels Auferstehung. In: Sternstunden der Menschheit. Vierzehn historische Miniaturen. Fischer Taschenbuch Verlag, ISBN 3-596-20595-6
[edytuj] Zobacz też
- przegląd zagadnień z zakresu muzyki
- Kompozytorzy baroku
- Wielcy kompozytorzy
- HWV
- Wielka Brytania w XVIII wieku
- Międzynarodowy Festiwal Haendlowski w Toruniu
[edytuj] Linki zewnętrzne
włoscy: Tomaso Albinoni • Giacomo Carissimi • Arcangelo Corelli • Francesco Geminiani • Antonio Lotti • Alessandro Marcello • Claudio Monteverdi • Giovanni Battista Pergolesi • Alessandro Scarlatti • Domenico Scarlatti • Antonio Vivaldi
francuscy: Andre Campra • Marc-Antoine Charpentier • François Couperin • Jean-Baptiste Lully • Jean-Philippe Rameau • Jean François Dandrieu• Jean-Marie Leclair
niemieccy: Johann Sebastian Bach • Dietrich Buxtehude • Johann Adolf Hasse • Georg Friedrich Händel • Georg Philipp Telemann • Johann Friedrich Fasch • Reinhard Keiser
austriaccy: Johann Ernst Eberlin • Johann Joseph Fux
angielscy: John Blow • William Boyce • Henry Purcell • Thomas Augustine Arne • John Stanley• John Hebden •
holenderscy: Henrico Albicastro • Willem de Fesch • Unico van Vassenaer
polscy: Grzegorz Gerwazy Gorczycki • Adam Jarzębski • Marcin Mielczewski • Bartłomiej Pękiel
czescy: Jan Dismas Zelenka
duńscy: Dietrich Buxtehude
szwedzcy: Johan Helmich Roman • Johan Joachim Agrell
