Habilitacja
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. Adnotacja: styczeń 2008. |
Habilitacja (z łac. habilitas – "zdatność, zręczność") – postępowanie, którego celem jest uzyskanie przez uprawnioną osobę stopnia naukowego doktora habilitowanego.
Spis treści |
[edytuj] Habilitacja w Polsce
Zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, poz. 595, stopień ten jest nadawany w drodze przewodu habilitacyjnego, do którego może być dopuszczona osoba, która posiada stopień doktora i uzyskała znaczny dorobek naukowy lub artystyczny, a ponadto przedstawiła rozprawę habilitacyjną. Przewód habilitacyjny składa się z:
- wszczęcia przewodu habilitacyjnego,
- dopuszczenia do kolokwium habilitacyjnego na podstawie opinii wyznaczonych recenzentów (którzy oceniają dotychczasowy dorobek naukowy oraz samą rozprawę habilitacyjną),
- przyjęcia kolokwium habilitacyjnego (polegającego na zaliczeniu odpowiedzi na zadawane pytania z dziedziny nauki reprezentowanej przez habilitanta oraz przedstawieniu na odpowiednim poziomie wykładu habilitacyjnego – w odróżnieniu od doktoratu jest on niepubliczny).
Rozprawę habilitacyjną może stanowić powstałe po uzyskaniu stopnia doktora dzieło, opublikowane w całości lub zasadniczej części, albo jedno tematyczny cykl publikacji w uznanych periodykach naukowych i powinno być napisane lub zestawione w pełni samodzielnie (bez udziału promotora, tak jak w przypadku rozprawy doktorskiej), choć tradycyjnie habilitant często posiada opiekuna, pomagającego mu w rozwoju naukowym i promującego go w środowisku naukowym. Przed kolokwium rozprawa habilitacyjna musi być opublikowana i rozesłana do bibliotek naukowych i instytucji o zbliżonym profilu naukowym.
Zgodnie z powyższymi zasadami (i praktyką) rozprawa habilitacyjna może przyjąć poniższe formy:
- Praca monograficzna opracowana na potrzeby habilitacji i wydana w niewielkim nakładzie (około 100 egzemplarzy) przeważnie przez wydawnictwo macierzystej uczelni habilitanta — jest to forma najpopularniejsza i preferowana przez władze uczelni, Centralną Komisję etc. Zaletą tej formy jest łatwość publikacji i jej niski koszt (ponoszony przez habilitanta zazwyczaj ze środków otrzymanych przezeń na badania naukowe), ale poważną wadą jest bardzo ograniczona dostępność dla czytelników (pracę można znaleźć w nielicznych bibliotekach, a ponadto nie jest ona w żaden sposób promowana).
- Praca monograficzna w formie książki (lub odrębnej części książki) wydanej jako klasyczna pozycja wydawnicza. Od pracy monograficznej opisanej powyżej ta forma różni się większym nakładem — przeważnie kilkaset i więcej egzemplarzy — oraz wynikającą z tego lepszą dostępnością dla czytelnika (możliwość nabycia pracy, dostępność w większej liczbie bibliotek, promocja przez wydawcę). Jednakże jest ona bardzo mało dostępna dla autorów (temat i styl publikacji musi skłonić wydawcę do wydania pozycji, wydawca może woleć autora mającego już habilitację, koszty wydania są takie, że habilitant sam ich nie poniesie, a wydawca musi mieć szansę na zysk, jeśli będzie je ponosił etc.) i dlatego ta forma spotykana jest incydentalnie.
- Zebrany cykl artykułów na określony temat zazwyczaj z dołączonym podsumowaniem ich treści napisanym przez autora. Zaletą tej formy jest szeroka dostępność dla czytelników (czasopisma są dostępne w wielu bibliotekach naukowych, powołania na artykuły mogą się ukazywać w innych publikacjach, streszczenia artykułów są dostępne w różnych bazach danych etc.). Wadą jest problem ze współautorstwem (artykuły naukowe są obecnie pisane przeważnie przez kilku i więcej autorów) — habilitant musi dołączyć pisemne oświadczenia współautorów dotyczące ich wkładu pracy. Forma ta jest jednak spotykana rzadko, ponieważ instytucje przeprowadzające przewód habilitacyjny bardzo często naciskają na habilitanta, aby ten jednak bronił się z rozprawy monograficznej, a przynajmniej napisał podsumowanie o takiej objętości, że wraz z artykułami łączna objętość jest zbliżona do objętości typowej pracy monograficznej.
Uprawnienia do nadawania stopni doktora habilitowanego posiadają tylko te instytucje naukowe (zwykle wydziały uczelni akademickich i niektóre instytuty naukowe), które gwarantują odpowiednio wysoki poziom merytoryczny przeprowadzania etapów przewodu habilitacyjnego w danej dziedzinie. Uzyskanie praw do habilitowania poprzedza otrzymanie uprawnień doktoryzowania w tej dziedzinie.
Od 2006 roku nadanie stopnia doktora habilitowanego zostało zmodyfikowane. Rada Wydziału jednostki przeprowadzającej przewód wyznacza 2 recenzentów, Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów również dwóch - wszyscy są powoływani jawnie, nie istnieje już instytucja superrecenzenta. Kolokwium habilitacyjne kończy się nadaniem stopnia doktora habilitowanego. Do zdobycia stopnia nie jest już wymagane zatwierdzenie przez komisję.
[edytuj] Habilitacja w ujęciu historycznym
Tradycja nadawania habilitacji – stopnia pośredniego pomiędzy doktorem i profesorem jako stanowiska akademickiego – powstała w uniwersytetach pruskich na przełomie XVII i XVIII w. Zasadniczo stopień ten uprawniał do samodzielnego prowadzenia wykładów, nauczania i prowadzenia badań naukowych w uczelniach akademickich (stąd używane w systemie prawnym określenie "samodzielny pracownik nauki"), ale w przeciwieństwie do profesora, docent nie miał prawa do własnej katedry. Zwyczaj nadawania uprawnień do nauczania i prowadzenia wykładów – tzw. venia legendi (w przypadku osoby) oraz facultas docendi (w odniesieniu do instytucji) – wywodzi się jeszcze z tradycji średniowiecznych instytucji kościelnych, posiadających przywilej nauczania Pisma Świętego, nazywane także missio canonica. Stąd też tytuł naukowy "docent" uzyskiwany w wyniku habilitacji.
Habilitacja i związany z nią tytuł docenta, została upowszechniona w XIX wieku w Niemczech, szczególnie w medycynie, ponieważ szybki rozwój szkolnictwa wyższego spowodował, że coraz więcej osób musiało prowadzić wykłady, a nadawanie im tytułu profesora wymagało kosztownego fundowania nowych katedr. W Polsce do II wojny światowej było podobnie, czyli habilitacja pozwalała na prowadzenie wykładów bez prawa do katedry, a równocześnie nie istniał stopień naukowy doktora habilitowanego, ale istniał tytuł docenta jako rezultat habilitacji.
W 1934 r. w ZSRR wprowadzono ponownie stopnie naukowe zlikwidowane w 1917 r. Początkowo planowano przywrócenie sytemu obowiązującego do 1917 r. (tytuł zawodowy magistra i stopień naukowy doktora nauk), ale okazało się, że magistrami mogli zostać zarówno absolwenci 1–2-letnich "studiów" z pierwszych lat po rewolucji, jak i absolwenci dłuższych studiów (5–6 lat) z czasów carskich i późniejszych lat po rewolucji; oznaczało to, że poziom magistrów różnił się diametralnie. Dlatego też wprowadzono prowizoryczny stopień kandydata nauk jako stopień pośredni pomiędzy tytułem zawodowym magistra a stopniem naukowym doktora nauk w celu wyrównania poziomu tych magistrów zanim zaczną się oni starać o doktorat (absolwent dłuższych studiów miał być krócej kandydatem nauk). Pierwotnie zakładano, że po jakimś czasie stopień kandydata nauk zaniknie, kiedy wyrówna się poziom magistrów zamierzających zająć się karierą naukową. Jednakże wybuch wojny pokrzyżował te plany. Równocześnie w ZSRR sformalizowano przyznawanie tytułów naukowych tworząc cztery coraz wyższe tytuły dostępne dla doktorów nauk: zastępca profesora (mogący prowadzić wykłady, ale bez katedry), profesor (wykładowca z katedrą), członek-korespondent i akademik — wynikało to z tego, że w ZSRR bardzo poważnie ograniczono autonomię uczelni i akademii nauk, tak że przyznawane przez nie tytuły odtąd były przyznawane przez państwo.
W 1951 r. w Polsce wprowadzono system radziecki (z nazwami stopni kandydat nauk, doktor nauk oraz tytułem zastępca profesora). W 1958 r. w ramach "odwilży" po 1956 r. wprowadzono salomonowe rozwiązanie – zachowano strukturę stopni naukowych wzorowaną na radzieckiej, ale nadano im nazwy zgodne z polską tradycją. Przywrócono również tytuł docenta w miejsce zastępcy profesora, do którego uzyskania procedura tradycyjnej habilitacji była przestrzegana.
W wyniku chęci zlikwidowania wakatów po wyjeździe lub usunięciu z uczelni wielu profesorów i docentów (tytuły naukowe) po wydarzeniach marcowych 1968, jak również w celu wynagrodzenia partyjnych nauczycieli akademickich oraz zwiększenia politycznej poprawności nauczania (szczególnie na uniwersytetach i uczelniach ekonomicznych) wprowadzono nowe akademickie stanowisko docenta (nie mylić z istniejącym już tytułem naukowym docenta uzyskiwanym w wyniku habilitacji) dostępne także dla doktorów. Tak powstali tzw. marcowi docenci.
Obecnie habilitacja w wielu krajach nie funkcjonuje lub ma ograniczone znaczenie dla kariery naukowej.
[edytuj] Habilitacja w innych krajach
Poza Polską, stopień doktora habilitowanego (lub jego funkcjonalny odpowiednik) funkcjonuje w takich krajach, jak Niemcy, Austria, Szwajcaria, Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry, Francja, Rosja, natomiast model anglosaski generalnie nie przewiduje tego stopnia między kontraktową profesurą a doktoratem. W Wielkiej Brytanii i Irlandii istnieją jednak w niektórych dziedzinach tzw. "wyższe doktoraty" (ang. higher doctorates), zbliżone charakterem do polskiego stopnia doktora habilitowanego, aczkolwiek nie są one obowiązkowym etapem kariery naukowej i przyznawane są rzadko; dotyczą one głównie doktorów, którzy nie rozpoczęli kariery akademickiej (czyli nie uzyskiwali coraz wyższych tytułów profesorskich — reader/assistant professor, lecturer/associated professor, professor), a chcieliby mieć jakieś potwierdzenie swoich osiągnięć. Na wielu uniwersytetach w Wielkiej Brytanii odpowiednik habilitacji ma znaczenie honorowe i jest nadawany każdemu doktorowi, który wpłaci odpowiednią sumę na rzecz stowarzyszenia absolwentów i wygłosi wykład na dowolny temat. W naukach przyrodniczych są dwa stopnie doktorskie: niższy – "Ph.D" (doctor of philosophy) i wyższy – "D.Sc." (Scientiæ Doctor). Inne doktoraty angielskie nadawane w różnych specjalnościach to: "D.D." (Divinitatis Doctor – doktor teologii chrześcijańskiej), "LL.D." (Legum Doctor – doktor praw) lub "D.C.L." (doktor prawa cywilnego), "D.Litt." (Literarum Doctor – doktor literatury), "D.Mus." (Musicæ Doctor – doktor muzykologii), D.Tech. (doktor technologii), "D.M." (Medicinæ Doctor – doktor medycyny).
Niektóre z wyższych doktoratów brytyjskich straciły swoje znaczenie jako istotny wyznacznik kariery akademickiej, jednak w najstarszych uczelniach nadal mają znaczenie prestiżowe, m.in. podczas ceremonii uniwersyteckich. Podobne rozwiązania funkcjonują w Danii. W Bułgarii, Rosji, na Ukrainie, Białorusi oraz w innych krajach WNP odpowiednikiem habilitacji jest uzyskanie stopnia naukowego doktora nauk (ros. дoктop наук). Warunkiem jest uzyskanie wcześniej stopnia naukowego kandydata nauk, odpowiedni dorobek naukowy, ukończenie specjalnych studiów zwanych doktoranturą i obrona pracy habilitacyjnej. Kolejnymi etapami kariery naukowej w Rosji jest otrzymanie nominacji na kolejne tytuły naukowe: docenta (starszego pracownika naukowego), profesora, członka-korespondenta, akademika.
W USA nie ma habilitacji, ale żeby otrzymać stanowisko pracy na wyższej uczelni zazwyczaj należy wykazać się przynajmniej dwuletnią praktyką naukową po doktoracie (postdoctoral fellowship) i dorobkiem naukowym w postaci od kilku do kilkudziesięciu publikacji naukowych w zależności od prestiżu uczelni, uprawianej dyscypliny naukowej oraz prestiżu czasopism, w których ukazują się publikacje. Mile widziane u kandydata na stanowisko profesora uczelni jest w USA doświadczenie w nauczaniu na poziomie akademickim. Powszechną praktyką jest zatrudnianie na stanowisko assistant professor, które nie daje gwarancji pracy i jest odpowiednikiem polskiego adiunkta, a po 6-7 latach przeprowadzenie formalnej i ostrej weryfikacji, w wyniku której uzyskać można pełne stanowisko profesorskie (professor). Czasami pośrednim stanowiskiem między assistant professor a professor jest associate professor, który jednak nie jest traktowany jak pełnoprawny profesor, oraz zazwyczaj nie ma tzw. tenure, czyli gwarancji zatrudnienia.
W USA oficjalne stanowisko władz zajmujących sie ekwiwalencją tytułów i stopni naukowych porównuje polski stopień doktora nauk do amerykańskiego master of science, a polski stopień doktora habilitowanego do amerykańskiego doctor of science (D.Sc.) lub doctor of philosophy (Ph.D.). Podawane jest wytłumaczenie, że w USA D.Sc./Ph.D. jest najwyższym stopniem naukowym i jest to samodzielny pracownik nauki mający prawo samodzielnego prowadzenia prac doktorskich, a w Polsce uprawnienia do samodzielnej pracy naukowej, aczkolwiek nie do prowadzenia prac doktorskich, maja dopiero doktorzy habilitowani. Niektóre uniwersytety amerykańskie uważają, kontynuując to rozumowanie, że polski magister musi więc odpowiadać amerykańskiemu bachelor.
[edytuj] Kontrowersje wokół habilitacji
Utrzymanie lub zniesienie habilitacji w systemie stopni naukowych co pewien czas staje się przedmiotem gorących dyskusji w środowisku naukowym w Polsce (Komisja "Przyjazne państwo" postuluje zniesienie habilitacji) i w krajach, które utrzymują zasadę habilitacji w tym systemie. Argumentami przeciwników habilitacji jest przede wszystkim niespójność systemów stopni i tytułów naukowych w krajach anglosaskich i Europy kontynentalnej oraz mnożenie utrudnień w rozwoju kariery naukowej. Argumentem zwolenników habilitacji jest utrzymanie systemu czuwającego nad wysokim standardem kształcenia akademickiego, zmuszającego nauczycieli akademickich do łączenia działalności naukowej z obowiązkami dydaktycznymi.
