Planetoida

Z Wikipedii

Planetoida Ida sfotografowana przez sondę kosmiczną Galileo w czasie podróży do Jowisza. Zdjęcie odkryło księżyc planetoidy - Daktyl.

Planetoida (planeta + gr. eídos postać), asteroida (gr. asteroeidés – gwiaździsty), planetka (ang. minor planet) – ciało niebieskie o małych rozmiarach - od kilku metrów do czasem ponad 1000 km, obiegające gwiazdę centralną (w Układzie Słonecznym - Słońce), posiadające stałą powierzchnię skalną lub lodową, bardzo często – przede wszystkim w przypadku asteroid mniejszych i mało masywnych – o nieregularnym kształcie, często noszącym znamiona kolizji z innymi podobnymi obiektami.

Obecnie znanych jest ok. 220 tysięcy planetoid, których większość porusza się po orbitach nieznacznie nachylonych do ekliptyki, pomiędzy trajektoriami Marsa i Jowisza – w tzw. głównym pasie planetoid oraz w pasie Kuipera i obłoku Oorta. W przypadku tych dwóch ostatnich grup nachylenie do ekliptyki może być znaczne.

Trudno oszacować całkowitą liczbę występujących w Układzie Słonecznym planetoid, jest ona zapewne zbliżona do wielu milionów.

Spis treści

1 Powstanie planetoid
2 Cechy fizyczne planetoid
3 Orbity planetoid oraz ich występowanie
- 3.1 Występowanie planetoid
4 Kolizje z planetami
5 Misje kosmiczne
6 Przypisy
7 Zobacz też

[edytuj] Powstanie planetoid

Według najbardziej prawdopodobnej hipotezy, planetoidy powstawały w początkowym okresie kształtowania się Układu Słonecznego. Tak jak i same planety utworzyły się one z obłoku gazu – pierwotnej mgławicy, w której tak samo narodziło się Słońce. Z gazu mgławicowego, który w gigantycznym dysku wirował wokół Słońca, zaczęły się z wolna tworzyć większe skupiska materii. Powstawały nieduże, bliższe Słońca planety (Merkury, Wenus, Ziemia i Mars) oraz planety olbrzymy (Jowisz, Saturn, Uran i Neptun). Pomiędzy Marsem a Jowiszem mogłaby utworzyć się teoretycznie kolejna planeta, jednakże – jak dziś się uważa - silne oddziaływanie grawitacyjne Jowisza nie dopuściło do tego. W ten sposób powstawały mniejsze i mało masywne ciała, których było bardzo wiele, a ich budowa mogła przypominać planety wewnętrzne. Silne oddziaływanie gigantycznego Jowisza wytrącało je z ich orbit, w wyniku czego zderzały się one często, zmieniając swoje trajektorie.

Stygnąc, zarówno planety wielkości Ziemi, jak i pierwotne planetoidy przybierały coraz bardziej skalistą postać, aż do obecnego wyglądu. Zderzenia między planetoidami doprowadzały niejednokrotnie do rozbicia wielu asteroid na mniejsze obiekty, zaś różnice w składzie obserwowanych dziś planetek tłumaczyć można tym, iż pochodzą one z różnych warstw wcześniej rozbitych planetozymali, z których wykształcały się asteroidy. Konkurencyjna teoria wysunięta przez profesora Thomasa van Flandera mówi o powstaniu jednej dużej lub kilku małych planet w obrębie Pasa Planetoid, które pod wpływem grawitacji Jowisza lub w czasie zderzenia rozpadły się. Ta sama teoria tłumaczy powstanie komet jako fragmentów zniszczonego około 3 mln. lat temu lodowego księżyca jednej z skalnych planet. Teoria ta jednak nie jest popularyzowana i nie ma wiarygodnych dowodów zarówno na jej słuszność jak i błędność.

Podobnie zapewne wyglądało powstawanie dalszych planetoid, które dziś krążą po orbitach poza Uranem, Neptunem oraz jeszcze dalej. W ich składzie będzie można jednak stwierdzić więcej lodu wodnego. Dla astronomów niezwykle ważne jest poznanie fizyki tych ciał (podobnie jak i komet), gdyż w rozszyfrowaniu ich historii ukryte są tajniki powstania całego Systemu Słonecznego.

[edytuj] Cechy fizyczne planetoid

Planetoidy są niewielkimi ciałami kosmicznymi, wśród których nieliczne mogą wykazać się rozmiarami powyżej 1000 km (w tej grupie nie ma ani jednej asteroidy z pasa głównego). Gdy chodzi o wskazanie jednoznacznej dolnej granicy rozmiarów dla tych ciał, sprawa się bardziej komplikuje. Najmniejsze zaobserwowane podczas przelotu w pobliżu Ziemi planetoidy miały rozmiary kilku, kilkunastu czy kilkudziesięciu metrów. Zapewne istnieją ogromne ilości jeszcze mniejszych obiektów, które należałoby raczej nazywać meteoroidami. Wiele takich „kosmicznych kamieni” wpada w atmosferę Ziemi, dając zjawiska meteoru (popularnie „spadająca gwiazda”) lub bolidu (bardzo jasny obiekt, któremu towarzyszy często grzmot). Niektóre bolidy nie spalają się całkowicie w atmosferze i upadają na powierzchnię Ziemi. Odłamki takie są nazywane meteorytami. Badanie ich daje szansę poznania budowy i składu chemicznego planetoid.

[edytuj] Powierzchnie planetoid

Porównanie wielkości Westy i Ceres z ziemskim Księżycem

Cała masa materiału skalnego w pasie głównym zbliżona jest do masy ziemskiego Księżyca. Duże planetoidy 1 Ceres i 4 Westa kształtem swoim przypominają planety (są w przybliżeniu kulami), co zdaje się potwierdzać hipotezę, iż ukształtowały się one w podobny do planet sposób i dotrwały w prawie niezmienionej formie do dziś. Ich powierzchnie nie zostały jeszcze dokładnie zbadane, ale za pomocą teleskopów ziemskich i znajdujących się w przestrzeni kosmicznej można dostrzec obszary jasne i ciemne, wzniesienia i duże kratery.

Również powierzchnie mniejszych planetoid usiane są licznymi kraterami uderzeniowymi, na większości z nich leży warstwa regolitu. Bezpośrednie badania za pomocą sond kosmicznych ukazują naszym oczom ciała o nieregularnym kształcie, podobne do księżyców Marsa, które – same będąc wcześniej najprawdopodobniej planetoidami - zostały przechwycone przez siły grawitacyjne tej planety.

[edytuj] Księżyce planetoid

Odkrywa się także coraz więcej planetek posiadających swoje własne naturalne satelity. Wielu z towarzyszy planetoid ma niewiele mniejsze rozmiary od samych planetoid – takie podwójne obiekty nazywamy asteroidami podwójnymi.

[edytuj] Typy planetoid

Wśród asteroid można wyróżnić na podstawie badania ich widm następujące grupy:

asteroidy klasy C – w składzie powierzchni przeważa węgiel i związki węgla, planetoidy te mają małe albedo

asteroidy klasy S – planetoidy, na których powierzchni stwierdza się występowanie dużej ilości materiału krzemianowego

asteroidy klasy M – planetoidy o składzie niklowo-żelazowym, metaliczne

asteroidy klasy E – asteroidy, w których widmach występuje minerał enstatyt, rzadkie

asteroidy klasy V – skład chemiczny powierzchni podobny do asteroid klasy S, jednak dodatkowo występuje tam podwyższony udział piroksenu

asteroidy klasy G – podgrupa asteroid klasy C, jednakże w ultrafiolecie występują dodatkowe linie absorpcyjne

asteroidy klasy B – podobne do klasy C i G, wykazują odstępstwa w ultrafioletowej części widma

asteroidy klasy F – również podgrupa klasy C, jednak z różnicami w ultrafioletowej części widma, dodatkowo brak linii absorpcyjnych na długości fal wody

asteroidy klasy P – asteroidy o bardzo małym albedo, najjaśniejsze w czerwonej części widma, w skład najprawdopodobniej wchodzą krzemiany z udziałem związków węgla, występują na zewnętrznych obrzeżach pasa głównego

asteroidy klasy D – planetoidy o podobnym składzie jak klasa P, mają małe albedo i są najjaśniejsze w czerwonej części widma

asteroidy klasy R – planetoidy podobnie zbudowane jak grupa V, wykazują jednak duży udział w składzie oliwinu i piroksenu

asteroidy klasy A – widmo tych planetoid wykazuje wyraźne linie oliwinu

asteroidy klasy T – wykazują ciemne czerwonawe widmo, różnią się jednak od klas P i R

[edytuj] Orbity planetoid oraz ich występowanie

Orbity wielu asteroid cechuje znaczny mimośród oraz to, iż są one bardzo gęsto rozmieszczone w pewnych obszarach Układu Słonecznego, a co za tym idzie, orbity ich są podobne do siebie. Spora ilość planetoid wykazuje się także trajektoriami znacznie nachylonymi do ekliptyki.

Najczęściej spotykane grupy planetoid:

Wulkanoidy
Hipotetyczne planetoidy, które mają krążyć wokół naszej Dziennej Gwiazdy po orbitach wewnątrz trajektorii Merkurego.

Planetoidy, których orbity znajdują się bliżej Słońca (częściowo lub całkowicie) niż orbita Marsa
- Asteroidy typu Amor – są to planetoidy, które zbliżają się ku orbicie Ziemi w swoim biegu wokół Słońca (np. 1221 Amor czy 433 Eros)
- Asteroidy typu Apollo – te planetoidy przecinają nie tylko orbitę Ziemi, ale również Wenus. Nazwane od pierwszego ich odkrytego przedstawiciela 1862 Apollo
- Asteroidy typu Aton – planetoidy te poruszają się po trajektoriach wewnątrz orbity Ziemi (np. 2062 Aton od którego wzięła nazwę cała ta grupa)

Planetoidy pasa głównego
Są to asteroidy, które obiegają Słońce najczęściej pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza po orbitach z niejednokrotnie sporym mimośrodem. W pasie tym występuje najwięcej znanych planetoid (ok. 90%), np. 4 Westa. Często występują w rodzinach biiohlookljlkjplanetoid o podobnych parametrach orbit i właściwościach fizycznych.

Planetoidy krążące po orbitach planet
Trojańczycy - planetoidy te poruszają się po orbitach przede wszystkim Jowisza oraz Neptuna i Marsa w tzw. punktach Lagrange'a, np. 588 Achilles

Planetoidy pomiędzy orbitami Saturna i Neptuna
Centaury - do tej grupy należy np. 2060 Chiron.

Planetoidy transneptunowe; wyróżniamy tu:
- obiekty z pasa Kuipera, w tym:
  - Plutonki – planetoidy poruszające się w rezonansie orbitalnym 3:2 z Neptunem, np. 38083 Rhadamanthus, 38628 Huya
  - Twotino – obiekty poruszające się w rezonansie orbitalnym 2:1 z Neptunem, np. (20161) 1996 TR₆₆
  - Cubewano – planetoidy, które krążąc w pasie Kuipera, nie wykazują żadnych rezonansów orbitalnych, np. (15760) 1992 QB₁, 50000 Quaoar, 20000 Waruna
- obiekty z dysku rozproszonego – np. 136199 Eris czy (84522) 2002 TC₃₀₂
- obiekty z obłoku Oorta – przedstawicielką tej grupy prawdopodobnie jest 90377 Sedna

[edytuj] Występowanie planetoid

Występowanie znanych planetoid w poszczególnych grupach według stanu na 22 stycznia 2008 roku:

Występowanie planetoid	Liczba ponumerowanych	W bazie JPL^[1]
cały Układ Słoneczny	175.658	397.664
wewnątrz orbity Ziemi	2	8
Grupa Atona	63	428
Grupa Apollo	431	2.688
Grupa Amora	328	1.962
Przecinające orbitę Marsa	1.261	6.415
wewnętrzna część Pasa głównego	1.865	5.905
Pas główny	165.264	365.856
zewnętrzna część Pasa głównego	4.998	10.721
Trojańczycy Jowisza	1.232	2.317
Centaury	34	109
Obiekty transneptunowe	177	1.236
inne	3	19
PHA z różnych grup	227	921

[edytuj] Kolizje z planetami

Zderzenie z Ziemią wg Donalda Davisa

Planetoidy, będąc ciałami mało masywnymi, mogą zostawać wytrącane ze swych orbit poprzez grawitacyjne oddziaływanie planet, w szczególności Jowisza. Ich trajektorie mogą się wtedy znacznie zmieniać, tak, iż zdarzyć się może, że jakaś asteroida wejdzie na kurs kolizyjny z planetą. W przeszłości wydarzenia takie miały miejsce bardzo często; ich pozostałości możemy oglądać na powierzchni Księżyca, Merkurego, Marsa oraz wielu księżyców planet. Również powierzchnie Ziemi i Wenus nie są wolne od występowania kraterów uderzeniowych, jednak w przypadku tych planet, zjawiska atmosferyczne i wietrzenie w wielu przypadkach skutecznie zatarło ślady takich kosmicznych katastrof.

Nie ma podstaw do stwierdzenia, że kiedyś w przyszłości nie zdarzy się kolejne uderzenie planetoidy w Ziemię lub inną planetę czy jakiś księżyc. Astronomowie coraz baczniej przyglądają się przelatującym w pobliżu naszej planety asteroidom, przede wszystkim tym z grupy Atona, gdyż są one potencjalnie największym zagrożeniem dla Ziemi. Uderzenie kilkukilometrowego ciała mogłoby doprowadzić do bardzo poważnych zniszczeń, a nawet do unicestwienia wielu gatunków zwierząt i być może ludzi.

[edytuj] Misje kosmiczne

Odbyte misje sond kosmicznych w okolicach planetoid:

sonda Galileo – planetoidy 951 Gaspra (1991) oraz 243 Ida wraz ze swym księżycem Daktylem (1993)
sonda NEAR Shoemaker – badała planetoidy 253 Mathilde (1997) oraz 433 Eros (finałowe lądowanie w roku 2001)
sonda Deep Space 1 – przeleciała obok planetoidy 9969 Braille (1999)
sonda Cassini-Huygens - przelot obok planetoidy 2685 Masursky (2000)
sonda Stardust – sfotografowała asteroidę 5535 Annefrank (2002)
sonda Hayabusa – stała się sztucznym satelitą planetoidy 25143 Itokawa (2005)
sonda New Horizons – przelot obok planetoidy 132524 APL (2006)

Planowane misje:

sonda Rosetta - 5 września 2008 — przelot koło planetoidy 2867 Šteins w odległości 1700 km

10 lipca 2010 — przelot koło planetoidy 21 Lutetia w odległości 3000 km.

sonda Dawn – październik 2011 - kwiecień 2012 badania planetoidy 4 Westa

luty - lipiec 2015 badanie planetoidy 1 Ceres

sonda Don Quijote - start 2011 uderzenie w powierzchnię niewielkiej planetoidy (2002 AT₄ lub (10302) 1989 ML) przez impaktor Hidalgo.
sonda New Horizons – lipiec 2015 – badanie 134340 Plutona i jego księżyców