Prawo magdeburskie
Z Wikipedii
Prawo magdeburskie (prawo niemieckie; łac. Ius municipale magdeburgense, niem. Magdeburger Recht) - prawo miejskie wzorowane na prawie miasta Magdeburga.
Prawo niemieckie - termin powstały w początkach XIII w. na Śląsku i Morawach początkowo jako prawo napływającej ludności. Następnie wzór przy organizacji samorządowej w miastach i lokacji polskich wsi. Prawo magdeburskie składało się dla ujęcia całości życia prawnego z dwu spisów prawa tj. obszerniejszego i bardziej wszechstronnego Zwierciadła Saskiego (łac. Speculum Saxonum) oraz prawa posiłkowego Weichbild dla miast. W kolejnych stuleciach prawo magdeburskie, lub tzw. magdeburgia, stały się synonimem prawa miejskiego.
Spis treści |
[edytuj] Prawo magdeburskie na ziemiach polskich
Na ziemie polskie przyniesione zostało przez niemieckich zasadźców. Z czasem wykształciły się lokalne odmiany takie jak prawo poznańskie, prawo średzkie, prawo chełmińskie. Na prawie magdeburskim lokowano głównie miasta Śląska (Złotoryja, Lwówek Śląski), oraz inne, znaczące miasta w pozostałej części kraju (Kraków, Poznań). Pierwsze lokacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego. Miasta lokowane na prawie magdeburskim zachowywały łączność z Magdeburgiem poprzez zasięganie pouczeń tamtejszego sądu miejskiego w szczególnie skomplikowanych kwestiach prawnych. Sąd w Magdeburgu pozostawał instancją odwoławczą od wyroków sądów miast Małopolski aż do 1356 roku, kiedy to jego rolę przejął Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim powołany przez króla Kazimierza Wielkiego. W tym czasie ustanowiono też Sąd Komisarski Sześciu Miast jako sąd najwyższej instancji właściwy dla wydawania pouczeń prawnych, będący równocześnie sądem królewskim.
[edytuj] Obszar miasta
Zwykle przy lokalizacji wytyczano rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinających się pod kątem prostym. Olbrzymia większość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokalizacja była więc nie tyle założeniem nowego miasta co nowym etapem w życiu grodu, który już dawno istniał.
Organizował miasto zasadźca - który organizował na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i który dostawał od księcia przywilej lokacyjny. Książę określał w nim prawa i obowiązki zasadźcy (który zwykle potem zostawał sołtysem lub wójtem) oraz pozostałych mieszkańców. Wójt z fachowymi mierniczymi wytyczał plan przyszłego miasta. Zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniejszej zabudowy np.: z położenia murowanych kościołów.
Całą powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokąta. Do rynku przylegały krótszym bokiem. Dlatego niektóre kamieniczki przy rynku są bardzo wąskie i mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem.
Większe miasta obwiedziono murami, które wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Na środku rynku stał ratusz i sukiennice mieszczące kramy. Domy murowane w rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. Byli oni zorganizowani w cechy czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są do dziś nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu np.: Szewska, Piekarska. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne studnie. Niekiedy pierwsza lokalizacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat.
Miasta lokowane na prawie magdeburskim posiadały własne władze: dziedzicznego wójta i ławę miejską tj. zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawiało się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego tzw. Rada miejska z burmistrzem na czele. Wójt był w mieście przedstawicielem pana miasta. Zarządzał on miastem z jego imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu ławnicy spośród mieszczan. Wyroki sądu wykonywano przy pręgierzu. Wójt pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeźnię, jatki mięsne, młyny i łąki.
Prawo magdeburskie zostało wprowadzone po raz pierwszy w Złotoryi na Dolnym Śląsku w 1211 r. a następnie w Lwówku Śląskim w 1217, Środzie Śląskiej przed 1235 r. we Wrocławiu w 1242 r., w Szczecinie (Pomorze) w 1243 r., w Poznaniu i Głogowie w 1253 roku, Bytomiu w 1254 r., w Krakowie i Wodzisławiu Śląskim 1257 r. Nie tylko miasta w Polsce dzielnicowej ale również wiele miast na Pomorzu było lokowanych na prawie magdeburskim m.in. Szczecin oraz Stargard w 1243 r., Gryfino w 1254 r. oraz Police w r. 1260.
Miasta były wspomagane ulgami celnymi oraz przywilejami ekonomicznymi, z których najbardziej pożądane było prawo składu - zobowiązujące przejezdnych kupców do zatrzymania się w mieście i wystawienia wiezionego towaru na sprzedaż. Prawo takie na sól, ołów, i miedź otrzymał Kraków i Kazimierz, a niektóre inne miasta miały przywilej na inne towary.
Prawo to funkcjonowało w Polsce do uchwalenia Konstytucji 3 maja.
[edytuj] Osadnictwo
Przyjęcia norm prawa magdeburskiego nie należy utożsamiać z kolonizacją niemiecką w Polsce, gdyż prawem tym posługiwano się w wielu miejscowościach zamieszkałych wyłącznie przez Polaków. Jednakże w początkowym okresie osadnictwa na prawie niemieckim od XIII - do poł. XVI wieku liczba ludności niemieckiej w miastach i wsiach mogła wynosić nawet 50%. Również pierwszymi zasadźcami i wójtami byli w tych miejscowościach w większości Niemcy, którzy następnie ściągali osadników z Saksonii, Czech i Moraw.
Intensywna kolonizacja od XIII do XV wieku spowodowała, że stworzona wówczas sieć miast i wsi przetrwała do XIX wieku.
[edytuj] Zobacz też
- Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego
- Prawo flamandzkie
- prawo miejskie
- Przywilej targowy (łac. ius fori)
- prawa lokacyjne
- sołtys
- dokument lokacyjny
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Lokacja na prawie niemieckim - M. Rokaszewicz
