Amnestia dla obywateli polskich w ZSRR
Z Wikipedii
Amnestia dla obywateli polskich w ZSRR – czasowe zaprzestanie represji wobec obywateli polskich znajdujących się w ZSRR w wyniku wojny 1939 r. i aneksji wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej.
Wybuch 22 czerwca 1941 r. wojny ZSRR z III Rzeszą spowodował radykalny zwrot w stosunkach polsko-radzieckich i zawarcie układu Sikorski-Majski, co doprowadziło do wydania 12 sierpnia 1941 przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR dekretu o amnestii dla obywateli polskich. Zgodnie z nim podlegali zwolnieniu etniczni Polacy – jeńcy wojenny, internowani, więźniowie z więzień i poprawczych kolonii pracy, osoby pozostające pod śledztwem, zesłani osadnicy wojskowi, leśnicy oraz członkowie rodzin osób represjonowanych i wysiedlonych. Ww. osobom przywrócono uznawanie obywatelstwa polskiego i anulowano wcześniejsze narzucone siłą i masowo obywatelstwo radzieckie. Według danych NKWD przekazanych Stalinowi przez Berię 1 sierpnia 1941 dekret miał dotyczyć 381 220 osób, określanych jako byli obywatele polscy, w tym 26 160 jeńców, również określanych jako byli. Brak definicji pojęcia obywatelstwa polskiego w układzie Sikorski-Majski powodował nieporozumienia. Ostatecznie 1 grudnia strona radziecka uznała jednostronną notą, że "amnestia" obejmuje wyłącznie osoby narodowości polskiej co zrodziło szereg konfliktów i tragedii, gdy obywatele II Rzeczypospolitej innych narodowości pragnęli z niej skorzystać. W praktyce uznawano również polskie obywatelstwo ludności żydowskiej pochodzącej z centralnych i zachodnich terenów państwa.
Dekret nie zawsze był realizowany natychmiast – znany jest przypadek uporczywego przetrzymywania w Ust'wymlagu profesora Stanisława Swianiewicza, zwolnionego dopiero na osobistą interwencję ambasadora Stanisława Kota. Innym znanym przykładem jest zwolnienie Gustawa Herling-Grudzińskiego dopiero w listopadzie 1941, po ogłoszeniu przez niego głodówki. Innymi utrudnieniami było blokowanie informacji o tworzonej armii lub podawanie informacji fałszywych.
W historiografii polskiej najczęściej spotykanie jest określenie "tzw. amnestia", gdyż amnestionowani byli uprzednio poddani bezprawnym represjom, jak na przykład bezwarunkowa urzędowa zmiana obywatelstwa albo sądzenie wspomnianego profesora Swianiewicza za szpiegostwo przeciwko krajowi, którego obywatelem w momencie zarzucanego czynu nie był, i według prawa, które w tym momencie go nie obowiązywało. Zgadzając się na użycie słowa "amnestia" Sikorski de facto uznał władzę ZSRR na terytoriach wcielonych do tego państwa po 1939 roku, co ułatwiło Stalinowi narzucenie sojusznikom korekty polskiej granicy wschodniej w Teheranie[potrzebne źródło].
Najbardziej istotnym efektem amnestii było utworzenie Armii Andersa i w konsekwencji ewakuowanie z ZSRR ponad 100 000 obywateli polskich. Pozostałych w ZSRR wkrótce poddano nowym represjom, w szczególności masowej akcji paszportyzacji.
