Stanisław Swianiewicz
Z Wikipedii
Stanisław Swianiewicz (ur. 7 listopada 1899 w Dyneburgu na Łotwie, zm. 22 maja 1997 w Londynie w Wlk. Brytanii, pochowany w Halifaksie, obok swej żony Olimpii), polski uczony, profesor ekonomii, prawnik, pisarz i sowietolog. W wyniku nieprawdopodobnego splotu zdarzeń bezcenny, jedyny i nieomalże naoczny świadek zbrodni katyńskiej.
Spis treści |
[edytuj] Pochodzenie i lata młodości
Pochodził z patriotycznej, inteligencko-szlacheckiej polskiej rodziny – jego pradziadek został stracony po powstaniu listopadowym, dziadek z bratem uczestniczyli w powstaniu styczniowym, rodzice byli ludźmi wykształconymi, z wysoką pozycją społeczną - ojciec, inżynier kolejnictwa, zajmował stanowisko naczelnika odcinka kolejowego Dyneburg-Orzeł, matka skończyła szkołę dla szlachetnie urodzonych panien w Wilnie (lit. Vilnius) na Litwie z wykładowym językiem niemieckim. Od dzieciństwa władał trzema językami: polskim, rosyjskim i niemieckim. Jako człowiek pogranicza i kresów wschodnich był życzliwie nastawiony do narodu i kultury rosyjskiej, co do pewnego czasu transponowało się na dość naiwny stosunek do ówczesnych oficjalnych władz rosyjskich (radzieckich).
Ukończył szkołę średnią w centralnej Rosji w Orle, a następnie studiował na Uniwersytecie Moskiewskim na wydziale prawnym obejmującym wówczas całość nauk społecznych, w tym ekonomię. W związku z wydarzeniami 1917 opuścił Moskwę. Związany już wcześniej z ruchem niepodległościowym w 1919 został komendantem POW w Inflantach, a po przedostaniu się do Wilna wziął udział w walkach z bolszewikami. Od maja 1920 w składzie oddziału, który w październiku tego roku wziął udział w tzw. buncie zorganizowanym przez gen. Lucjana Żeligowskiego.
[edytuj] Kariera naukowa
Jeszcze w czasie działań wojennych, na podstawie indeksu Uniwersytetu Moskiewskiego z zaliczonym I rokiem studiów, zapisał się na wydział prawa Uniwersytetu Stefana Batorego, który ukończył w 1924. Odbył studia uzupełniające w Paryżu, Wrocławiu oraz w Kilonii. W kwietniu 1939 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego podpisany przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Związany cały międzywojenny czas z Uniwersytetem Stefana Batorego zajmował się analizą gospodarki sowieckiej (radzieckiej). Uważał się za ucznia Władysława M. Zawadzkiego, ministra skarbu z lat 1932-1935, zwolennika liberalizmu gospodarczego. Poza pracą na uczelni był członkiem Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej - niezależnej od państwa placówki badawczej, skoncentrowanej na problemach tej części Europy, oraz Instytutu Europy Wschodniej we Wrocławiu (Breslau), poprzez który organizował wymianę studentów z uniwersytetami niemieckimi. Po zetknięciu się ze wschodzącym faszyzmem niemieckim dokonuje studiów porównawczych gospodarek dwóch totalitarnych krajów – Związku Radzieckiego i III Rzeszy. Pomimo zdecydowanie negatywnego stosunku do nazizmu potrafił obiektywnie docenić szybki rozwój gospodarki niemieckiej. Był przeciwnikiem oficjalnej propagandy zaostrzającej stosunki polsko-niemieckie. Jako ekonomista i znawca gospodarki zachodniego sąsiada zdawał sobie sprawę, że w nadchodzącym starciu państwo polskie będzie zupełnie bezbronne i z góry skazane na druzgocącą klęskę.
Publikował, m.in. na łamach „Kuriera Wileńskiego”, materiały dotyczące spraw narodowościowych oraz problemów społecznych, działał w różnych stowarzyszeniach - na jednym ze spotkań Koła Przyrodników Uniwersytetu Wileńskiego poznał swoją przyszłą żonę, Olimpię z domu Zambrzycką. Spośród czworga ich dzieci Witold Swaniewicz jest wydawcą angielskiego przekładu książki „W cieniu Katynia”, a Maria Nagięć jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
[edytuj] Wojna i Katyń
Najprawdopodobniej uważany przez czynniki państwowe za germanofila, pomimo cenzusu wiekowego i naukowego, 2 sierpnia 1939 otrzymał kartę powołania do wojska z przydziałem na pierwszą linię. Uczestniczył w kampanii wrześniowej, a po bitwie pod Krasnobrodem i próbie przedarcia się w stronę granicy węgierskiej wraz z niedobitkami swego oddziału internowany przez władze radzieckie. Poprzez obóz przejściowy w Putywlu trafił do Kozielska. Bardzo szybko zorientował się, że był to obóz śledczy, w którym na potrzeby NKWD pod kierownictwem kombryga (generał-majora) (prawdopodobnie był to Wasilij Zarubin (Василий Михайлович Зарубин) , pracownik różnych struktur wywiadu, późniejszy rezydent wywiadu radzieckiego w USA) rozpracowywano każdego internowanego. 29 kwietnia 1940 został wraz innymi przetrzymywanymi wywieziony pociągiem więziennym z Kozielska do stacji Gniezdowo koło Katynia, gdzie nieoczekiwanie wycofano go z dalszego transportu i pozostawiono w pociągu, podczas gdy pozostałych oficerów wyprowadzono. Przez mały otwór pod sufitem wagonu obserwował, jak wyprowadzonych umieszczano w autobusach z oknami zasmarowanymi wapnem i wywożono dalej w nieznanym mu wówczas celu. Symptomatycznym jest, że jeszcze przez długi czas po wydarzeniach na stacji Gniezdowo nie dopuszczał możliwości masowego wymordowania swoich współtowarzyszy.
Spod katyńskiego lasku trafił kolejno do więzienia w Smoleńsku, do wewnętrznego więzienia NKWD na Łubiance i do więzienia butyrskiego w Moskwie. Po kilkumiesięcznym śledztwie otrzymał za prowadzenie w Polsce naukowych badań gospodarki radzieckiej zakwalifikowanych jako szpiegostwo (!) wyrok 8 lat zesłania do wychowawczego obozu pracy w Republice Komi (ust’-wymskie łagry). W sierpniu 1941, w ramach tzw. "amnestii" zwolniony z obozu, ale natychmiast wyłączony z kategorii amnestionowanych i odesłany z powrotem. Usilne zabiegi ministrów Wacława Komarnickiego i Kajetana Morawskiego u ambasadora radzieckiego w Londynie, i decydująca brawurowa akcja polskiego ambasadora, prof. Stanisława Kota, który z pominięciem protokołu dyplomatycznego stanowczo interweniował bezpośrednio u naczelnika ust`-wymskich łagrów, doprowadziły do ostatecznego odzyskania wolności. Po dotarciu na miejsce formowania armii gen. Andersa natychmiast złożył władzom polskim obszerną relację dotyczącą swojego pobytu w Kozielsku oraz ostatniej styczności w pobliżu lasu katyńskiego z zaginionymi oficerami Wojska Polskiego. Pomimo wielkich utrudnień ze strony władz radzieckich wraz z prof. Stanisławem Kotem i ostatnimi pracownikami ewakuowanej ambasady opuścił Rosję w lipcu 1942. Świadectwo przedstawione w 1944 na specjalnym spotkaniu ambasadorowi Wielkiej Brytanii przy rządzie polskim w Londynie stało się częścią opublikowanej w 1948, zredagowanej przez Zdzisława Stahla i opatrzonej wstępem przez gen. Władysława Andersa, książki "Zbrodnia katyńska" – najpełniejszego aktu oskarżenia wobec ZSRR w tej sprawie.
[edytuj] Czasy powojenne
Po wojnie mieszkał w Londynie, co łączył z pracą i wykładami w Indonezji, Stanach Zjednoczonych (USA) i Kanadzie. Najdłużej był związany z Saint Mary's University w Halifaksie. Po 18 latach połączył się ze swą żoną, której udało się opuścić Polskę po październikowej odwilży 1956. Rodzina przeżyła wojnę na Litwie, zaś potem osiadła w Tczewie – szczęśliwie nie niepokojona przez władze pomimo tego, że postać Swianiewicza pojawiała się w wielu procesach politycznych. Ze względu na dobro bliskich zeznania przed powołaną we wrześniu 1951 specjalną komisją Kongresu USA do zbadania zbrodni katyńskiej składał występując w masce. W latach 70. w Londynie, przed wyjazdem do Danii na tzw. przesłuchania sacharowskie dotyczące naruszania praw człowieka w krajach bloku wschodniego i tuż przed wydaniem książki o Katyniu, na pustej ulicy przeżył zamach na swoją osobę - otrzymał w tył głowy cios od nieznanego sprawcy, który po zamachu zbiegł. Ostatnie lata profesor mieszkał w Domu Kombatanta "Antokol" prowadzonym przez generała Tadeusza Pełczyńskiego z żoną.
Powojenną Polskę odwiedził tylko raz, latem 1990, gdy przyjechał na ślub wnuka. Został wtedy, na uroczystości u prezydenta Krakowa Jacka Woźniakowskiego, odznaczony krzyżem za udział w wojnie polsko - bolszewickiej lat 1918-1920.
[edytuj] Publikacje
- Dzieciństwo i młodość, 1996 - wydana w Warszawie nakładem rodziny profesora zawiera wspomnienia z okresu młodości do roku 1919
- Lenin jako ekonomista, 1930
- Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, 1938 – wydana przez "Politykę" redagowaną przez Jerzego Giedroycia
- Forced Labour and Economic Development (Obozy pracy a rozwój ekonomiczny) London 1965, ISBN 0-313-24983-0
- W cieniu Katynia, 1976 – wydana w Paryżu przez Instytut Literacki zawiera wspomnienia o kampanii wrześniowej, internowaniu, pobycie w ust’-wymskich obozach i przede wszystkim naoczne relacje dotyczące zbrodni katyńskiej, o której stwierdził, że była zemstą Rosjan (i Stalina) za wojnę 1920 roku i będzie ciążyła na stosunkach polsko-rosyjskich długie lata
[edytuj] Inne materiały
- Dorota Przyłubska, Stanisław Swianiewicz - świadek Katynia (do opracowania hasła wykorzystano informacje biograficzne z tego artykułu)
