Ben Jonson

Z Wikipedii

Ben Jonson, właściwie Benjamin Jonson (ur. 11 czerwca 1572 - zm. 6 sierpnia 1637) - angielski dramaturg, poeta i aktor.

Urodzony w Westminster. Jego ojciec umarł na miesiąc przed urodzeniem Bena, matka ponownie wyszła za mąż dwa lata później, za mistrza murarskiego. Jonson chodził do szkoły w St. Martin's Lane, później został posłany do Westminster School, gdzie jednym z jego nauczycieli był William Camden. Mówi się, że następnie poszedł na Uniwersytet w Cambridge, lecz sam Jonson twierdził, że od razu po szkole zajął się handlem. Wkrótce miał handlu dosyć, prawdopodobnie zajął się murarką, potem zaś spędził jakiś czas w Niderlandach jako żołnierz.

Ben Jonson ożenił się przed 1592 - brak dokładnych informacji na ten temat. Księgi parafialne St. Martin's Church twierdzą, że jego najstarsza córka Mary umarła w listopadzie 1593 w wieku sześciu miesięcy, a jego najstarszy syn Benjamin zmarł na dżumę dziesięć lat później (wkrótce potem Jonson napisał wiersz On My First Sonne), drugi syn, także Benjamin, zmarł w 1635. Przez mniej więcej następnych pięć lat Jonson żył z dala od swej żony, przebywając w gościnie u Lorda Aubigny.

Do lata 1597 roku Jonson miał angaż w grupie aktorskiej Lorda Admirała, następnie występował pod kierownictwem Philipa Henslowe'a w teatrze The Rose.

Do tego czasu Jonson pisał już oryginalne, nieadaptowane z innych źródeł sztuki dla grupy Lorda Admirała i zyskał dzięki temu renomę. Prawdopodobnie jego najwcześniejszym zachowanym dziełem jest nie datowana komedia The Case Is Altered.

W 1597 r. został uwięziony za współpracę w pisaniu sztuki The Isle of Dogs. Wszystkie jej egzemplarze zostały zniszczone, więc dokładna natura oskarżenia jest nieznana. Było to pierwsze z kilku starć Jonsona z władzami.

W 1598 roku osiągnął pierwszy wielki sukces, związany z wystawieniem sztuki Every Man in His Humour. W pierwszej obsadzie znalazł się jego przyjaciel, William Szekspir. Kontynuacja tej sztuki z następnego roku, Every Man out of His Humour, próba naśladownictwa Arystofanesa, nie była już udanym przedsięwzięciem scenicznym.

Przed końcem 1598 roku Jonson ponownie znalazł się w więzieniu - groziło mu nawet powieszenie. 22 września w Hogsden Fields zabił w pojedynku aktora grupy Henslowe'a - Gabriela Spensera. W więzieniu odwiedził pisarza rzymskokatolicki duchowny, w wyniku czego przeszedł on na katolicyzm (należał do kościoła 12 lat). Uniknął powieszenia dzięki wstawiennictwu katolickiego kleru, w zamian za zrzeczenie się na korzyść kościoła całego majątku. Został też napiętnowany na lewym kciuku. Ani więzienie, ani konwersja nie wpłynęły ujemnie na jego reputację - w ciągu kilku miesięcy powrócił do pracy dla Henslowe'a.

W 1601 Henslowe przydzielił Jonsonowi niewdzięczne zadanie adaptacji Spanish Tragedy autorstwa Thomasa Kyda - podjęcie się tego przez pisarza sugeruje jego trudności finansowe w tym okresie.

Na początku panowania Jakuba I w 1603, Jonson dołączył do innych poetów i dramatopisarzy uradowanych rządami nowego króla. Szybko dostosował się do zwiększonego popytu na tzw. maski - rodzaj kostiumowych przedstawień alegorycznych oraz inne rozrywki wprowadzone zarówno przez króla jak i jego małżonkę, Annę Duńską.

Kłopoty z władzami pojawiły się znowu. W 1603 r. Jonsona przesłuchiwał The Privy Council (Tajna Rada), w sprawie sztuki politycznej osadzonej w Cesarstwie Rzymskim, Sejanus. W 1605 r. znów trafił do więzienia, wraz z Johnem Marstonem i George'em Chapmanem, za wyszydzenie we wspólnej produkcji teatralnej Eastward Ho! szkockich ziomków króla.

Wraz z sukcesem sztuk i masek, takich jak The Satyr (1603) i Masque of Blackness (1605), Jonson pisał coraz mniej dla publicznych teatrów, a coraz więcej dla dworu. Od 1606 był na dworze, wraz z Inigo Jonesem, odpowiedzialny za "malarstwo i stolarkę" - czyli kwestie artystyczne.

Szczytowe osiągnięcia dramatopisarskie Jonsona przypadły na lata pierwszej połowy panowania Jakuba I - do 1616 roku wystawił prawie wszystkie swoje najgenialniejsze sztuki. Były to: tragedia Catiline (wystawiona i wydrukowana w 1611), komedie Volpone (wystawiona w 1605, wydrukowana w 1607), Epicoene or the Silent Woman (1609), The Alchemist (1610), Bartholomew Fair (1614) i The Devil is an Ass (1616). Ta ostatnia, choć uważana obecnie za znakomitą, była niepowodzeniem i Jonson zaniechał pisania sztuk dla publicznych teatrów na całe dziesięć lat. Podczas tego okresu napisał kilka masek, zwykle wystawiając je na dworze królewskim we współpracy z Inigo Jonesem.

Rok 1616 przyniósł Jonsonowi roczną pensję w wysokości 100 marek, za przyjęcie funkcji nadwornego poety rodziny królewskiej. Od tego czasu mówi się o oficjalnym tytule Poet Laureate, który jako pierwszy otrzymał właśnie Jonson. Ta oznaka królewskich względów zachęciła go do wydania w tym samym roku pierwszego tomu dzieł zebranych.

W roku 1618 Jonson wyruszył pieszo do ziemi swych przodków - Szkocji. Spędził tam ponad rok, a najlepiej wspominał gościnność tamtejszego poety, Williama Drummonda z Hawthornden. Drummond zapisał większość swych rozmów z Jonsonem w pamiętniku, co pozwoliło na uzyskanie pewnej wiedzy na temat osobowości Jonsona, jego poglądów itp. Jonson przedstawiał swe opinie zwięźle, choć z egzaltacją. Drummond opisał go jako zakochanego w sobie samochwalca, mającego innych w pogardzie.

Podczas pobytu w Szkocji Jonson otrzymał honorowe obywatelstwo Edynburga, a po powrocie do Anglii - honorowy tytuł magistra nauk humanistycznych Uniwersytetu Oksfordzkiego.

Powrócił do pisania typowych sztuk w latach 20. XVII wieku, lecz nie są one uznawane za najlepsze. Są za to z pewnością ważnym źródłem dla studiów kulturoznawczych dotyczących epoki Karola I. The Staple of News ukazuje na przykład początki angielskiego dziennikarstwa.

Wielkim ciosem dla pisarza był pożar jego biblioteki w 1623 roku - swoje rozgoryczenie wyraził w utworze Execration upon Vulcan. W 1628 otrzymał posadę miejskiego kronikarza Londynu, nie wywiązywał się jednak rzetelnie ze swoich zadań. Jako że w tym samym roku przeszedł wylew, który znacznie nadszarpnął jego stan fizyczny, posada kronikarza ostatecznie stała się synekurą. W ostatnich latach życia był materialnie zależny od swego przyjaciela i mecenasa, Williama Cavendisha, księcia Newcastle.

Jonson był autorem wszechstronnym, w niełaskę popadł wraz ze wstąpieniem na tron króla Karola I w 1625. Śmierć zastała go w trakcie pisania kolejnej sztuki, The Sad Shepherd - choć istnieją tylko dwa jej akty, cechuje się ona nowatorstwem i mogła być zapowiedzią zmiany kierunku w twórczości Jonsona.

Pisarza pochowano w Westminster Abbey, z inskrypcją "O Rare Ben Jonson", co można przetłumaczyć z angielskiego jako "O, wspaniały Benie Jonsonie!" - istnieje też inna interpretacja, sugerująca grę słów opartą na łacińskim orare - 'modlić się', a więc można by ów napis przetłumaczyć "Pomódlcie się za Bena Jonsona", co mogłoby wskazywać na jego powrót na łono katolicyzmu na łożu śmierci.

Jonsona często porównywano z Shakespearem, na korzyść tego drugiego. Twierdzono, iż Jonsonowi brakło poetyckiego wyrazu, nie posiadał też szekspirowskiego daru tworzenia realistycznych postaci w swych dramatach. Jonson jednak nie dążył do pisania w stylu podobnym Shakespeare'owi - przeciwnie, otwarcie go krytykował. Nie znosił popularnego stylu dramatycznego i pragnął go zreformować. Wzorował się na autorach starożytnych, a jego postaciami były typy takie jak u Teofrasta lub w zamierzony sposób ilustrujące starożytną teorię dotyczącą temperamentu, opartą na proporcjach humorów w organizmie.

Jonson wykazywał się w swej twórczości bogactwem inwencji i dowcipu, posiadał też silną i wojowniczą osobowość. Po ponownym otwarciu teatrów z chwilą restauracji monarchii w osobie Karola II, to raczej Jonson niż Shakespeare, miał dominujący wpływ na kształtowanie się angielskiego dramatu.

Wystudiowany klasycyzm Jonsona popadł w niełaskę w XVIII wieku, kiedy z nadejściem romantyzmu to w Shakespearze ujrzano "wielkiego poetę natury".

[edytuj] Sztuki teatralne

• The Case is Altered (data nieznana)
• Every Man in His Humour (1598)
• Every Man out of His Humour (1599)
• Cynthia's Revels (1600)
• Poetaster (1601)
• Sejanus His Fall (1603)
• Volpone (1606)
• Epicoene, or the Silent Woman (1609)
• The Alchemist (1610)
• Catiline His Conspiracy (1611)
• Bartholomew Fair (1614)
• The Devil Is an Ass (1616)
• News from the New World Discovered in the Moon (1620)
• The Staple of News (1626)
• The New Inn (1629)
• The Magnetic Lady (1632)
• The Tale of a Tub (1633)

[edytuj] Maski

• The Entertainment of the Queen and Prince at Althorp (1603)
• The Coronation Triumph (1604)
• The Masque of Blackness (1605)
• Hymenaei (1606)
• Hue and Cry after Cupid (1608)
• The Masque of Beauty (1608)
• The Masque of Queens (1609)