Druga repatriacja 1955-1959
Z Wikipedii
Druga repatriacja 1955-1959, druga fala przesiedleń ludności polskiej z terenów II Rzeczypospolitej utraconych w wyniku porozumień jałtańskich na rzecz Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na tereny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzona w latach 1955–1959; w latach 1944–1946 przeprowadzono pierwszą repatriację.
Spis treści |
[edytuj] Położenie ludności polskiej w ZSRR w okresie poprzedzającym drugą repatriację
W latach 1947–1955 nierepatriowana z dawnych kresów wschodnich II RP ludność polska, której liczebność można szacować od kilkuset tysięcy do miliona osób, znalazła się w położeniu niezwykle ciężkim i trudnym. Pozbawieni własnej inteligencji, której większość wyjechała do Polski, Polacy stawiać musieli czoła krwawym konfliktom jakie rozlewały się wówczas po zachodnich rubieżach ZSRR. W latach 1945–1956 na Litwie trwała wojna domowa pomiędzy komunistami a niepodległościowym podziemiem litewskim, której ofiarami padło od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy osób - uśmierconych w walkach lub wywiezionych na Syberię. Zwalczające litewską partyzantkę władze sowieckie starały się wykorzystać polsko-litewskie antagonizmy do własnych celów i skłonić ludność polską do walki z Litwinami. Sowieckie służby bezpieczeństwa nakazywały swoim funkcjonariuszom antagonizować stosunki polsko-litewskie poprzez używanie języka polskiego przy porozumiewaniu się podczas akcji pacyfikacyjnych w litewskich wsiach. Miało to utwierdzić Litwinów w przekonaniu, że Polacy masowo zaciągają się do sowieckich oddziałów pacyfikacyjnych.
Na Białorusi pomiędzy Grodnem a Nowogródkiem działały do początku lat pięćdziesiątych polskie oddziały partyzanckie wywodzące się z AK. Walka z nimi powodowała zaostrzanie się sowieckiego terroru wobec zamieszkujących tam osób narodowości polskiej.
Na wymienione wyżej konflikty nałożyła się polityka Stalina, który w latach 1948–1952 przystąpił do forsowania planu masowej kolektywizacji rolnictwa, co musiało uderzyć w rodziny chłopskie, w tym także polskie. Dlatego też w okresie kolektywizacji wywieziono na Syberię całe wsie polskie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Tarnopolszczyzny oraz licznych Polaków pozostających jeszcze we Lwowie. Po śmierci Stalina w 1953 roku terror radziecki nieco zelżał i pozwolono deportowanym na powrót do swoich dawnych miejsc zamieszkania.
Zmieniły się również wytyczne Kremla w stosunku do ludności polskiej na Wileńszczyźnie. Władze radzieckie starały się po zgnieceniu litewskiego oporu znaleźć w Litewskiej SRR przeciwwagę dla ludności litewskiej. Rolę tę miała pełnić ludność polska. Dlatego w 1953 roku zezwolono na zorganizowanie w tej republice ZSRR polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego. Oddano do polskiej dyspozycji jedną wyższą uczelnię - Państwowy Wileński Instytut Pedagogiczny. Polacy uzyskali możliwość zakładania własnych ludowych zespołów pieśni i tańca oraz amatorskiego teatru ludowego. Otrzymali również jedną gazetę "Czerwony Sztandar" i prawo do krótkich audycji radiowych. Mimo, że wszystkie te posunięcia miały służyć Kremlowi do wygrywania antagonizmów polsko-litewskich dla własnych celów i korzyści należy jednak zaznaczyć, iż stworzono warunki do odrodzenia się polskiej inteligencji i kultury polskiej na Wileńszczyźnie. Były to warunki jak na republiki ZSRR dosyć wyjątkowe, o jakich nie mogliby nawet pomarzyć Polacy na Białorusi i Ukrainie, a nawet na samej Litwie poza Wileńszczyzną. Na odrodzenie się polskiej warstwy inteligenckiej należało jednakże poczekać przynajmniej 20 lat. W roku 1960 nastąpił kolejny zwrot w polityce władz ZSRR wobec polskiej ludności na Wileńszczyźnie. Została ona poddana silnej presji rusyfikacyjnej oraz sowietyzacji. Zmiana sytuacji geopolitycznej u schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku spowodowała kres rusyfikacji i sowietyzacji Polaków, ale zapoczątkowała również wzmożenie na nich presji lituanizacyjnej. W roku 1988 wprowadzono bowiem nakaz nauki języka litewskiego na terenach z przewagą ludności polskiej.
[edytuj] Druga fala repatriacji 1955-1959
W roku 1955 w okresie "odwilży" po śmierci Stalina nowa ekipa rządząca ZSRR zainspirowała kampanię powrotu więźniów politycznych przetrzymywanych w łagrach do ich krajów macierzystych. Wstępem do akcji uwalniania więźniów była zawarta w 1955 roku umowa między Chruszczowem a Adenauerem o powrocie z ZSRR niemieckich jeńców wojennych. Ponieważ akcja objęła również przetrzymywanych Polaków, to już w końcu 1955 roku powróciło do Polski kilka tysięcy ludzi. Stronie polskiej chodziło jednakże nie tylko o więźniów, ale i o ludność zamieszkałą na dawnych kresach wschodnich II RP, która nie została stamtąd ewakuowana w latach 1944-1946. W celu wyjednania u władz sowieckich zgody na ich repatriację, do Moskwy udali się 15 listopada 1956 roku Władysław Gomułka oraz Józef Cyrankiewicz. Dzięki ich staraniom udało się do końca 1956 roku zwolnić do Polski następną grupę 29 tysięcy Polaków. Ostateczne porozumienie repatriacyjne zawarli 25 marca 1957 roku ministrowie spraw wewnętrznych Władysław Wicha i Nikołaj Dudorow. Przewidywało ono repatriację wszystkich osób, które przed 17 września 1939 posiadały obywatelstwo polskie oraz ich współmałżonków i dzieci. Posiadanie takiego obywatelstwa należało jednak udowodnić, co spadało na stronę polską. Mimo, że porozumienie przygotowano od strony formalnej całkiem dobrze, to jednak akcja repatriacyjna nie przebiegała sprawnie. Brakowało dokumentów - często zniszczonych w okresie stalinowskim, które miały udowodnić posiadanie polskiego obywatelstwa. Bardzo trudno było dotrzeć do rozrzuconej na kresach oraz w całym ZSRR ludności polskiej i poinformować ją o możliwości wyjazdu do Polski. Sprawę sabotował też nadzwyczajny pełnomocnik rządu do spraw repatriacji Stanisław Kalinowski, który jako stalinowski prokurator sam przyczyniał się wcześniej do wywożenia ludzi na wschód. Pomimo trudności z roku na rok wzrastała liczba repatriantów:
- w roku 1955 wyjechało do Polski 6429 osób,
- w roku 1956 - 30 787 osób,
- w roku 1957 - 93 872 osoby,
- w roku 1958 - 85 865 osób,
- w ostatnim roku repatriacji 1959 - 32 292 osoby.
W sumie w latach 1955-1959 repatriowano łącznie 249 244 osoby. Zaledwie 21 600 osób pochodziło z łagrów i miejsc osiedlenia w głębi ZSRR. Reszta pochodziła z kresów wschodnich. Z Litwy, a głównie Wileńszczyzny wyjechały 46 552 osoby, z Białorusi (dawne ziemie grodzieńska i nowogródzka) 100 tys. osób, z Ukrainy 81 092 osoby. Przesiedleńców kierowano głównie na ziemie zachodnie (np. na ziemię lubuską) i zatrudniano w Państwowych Gospodarstwach Rolnych. Po repatriacji Ukrainę zamieszkiwało nadal ok. 360 tys. Polaków (okolice Żytomierza, Berdyczowa, Płoskirowa). Warto zauważyć, że w tym samym roku (1959) sowiecki spis zanotował we Lwowie 59,1 tysięcy Polaków. Ta znaczna liczba osób narodowości polskiej była efektem napływu ludności polskiej z prowincji jak i powrotu wielu zesłańców. Na Białorusi żyło ok. 540 tys., a na Litwie ok. 230 tys. Polaków (Wileńszczyzna i Grodzieńszczyzna). W czasie drugiej repatriacji wyjechało do Polski wiele znanych później osobistości m.in. Czesław Juliusz Wydrzycki znany potem jako Czesław Niemen oraz Lew Rywin.
[edytuj] Zestawienie liczby repatriowanych z dawnych kresów wschodnich w latach 1955-1959
| Lp. | Republika ZSRR | Liczba repatriowanych do Polski |
|---|---|---|
| 1 | Ukraińska SRR | 81 092 |
| 2 | Białoruska SRR | 100 000 |
| 3 | Litewska SRR | 46 552 |
[edytuj] Osobistości
- Bolesław Gleichgewicht
- Czesław Niemen
- Lew Rywin
- Aleksander Jurewicz - poeta
- Jerzy Różanowski, radziecki wywiadowca, żołnierz Armii Własowa, AL, AK, Workuta (wspomnienia w ZNiO [1])
