Pierwsza repatriacja 1944-1946
Z Wikipedii
Pierwsza repatriacja 1944-1946 (w rzeczywistości depatriacja) – pierwsza fala przesiedleń ludności polskiej z terenów II Rzeczypospolitej utraconych w wyniku porozumień jałtańskich na rzecz Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na tereny Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzona w latach 1944-1946 po podpisaniu układów republikańskich; w latach 1955-1959 przeprowadzono drugą repatriację.
Spis treści |
[edytuj] Wstęp
Przejmując w 1944 władzę w Polsce komuniści opowiadali się za stworzeniem nowego państwa polskiego jako narodowościowo jednorodnego. Uzasadniali to trudnymi doświadczeniami historycznymi z mniejszościami narodowymi i koniecznością ułożenia na nowo stosunków z socjalistycznymi sąsiadami.
Ówczesne koncepcje działaczy polskiego ruchu komunistycznego poważnie różniły się zarówno od poglądów polityków komunistycznych sprzed I wojny światowej, którzy w ogóle negowali sensowność powstania niepodległego państwa polskiego (np. Róża Luksemburg), jak i działaczy z okresu międzywojennego, którzy z kolei akcentowali potrzebę zwrócenia Śląska i części ziem dawnego zaboru pruskiego Niemcom jako państwu bardziej zaawansowanemu w drodze ku proletariackiej rewolucji.
Powojenni komuniści polscy w sposób dosyć paradoksalny zawłaszczyli na użytek własnej propagandy znaczną część ideologii endecji – w szczególności jeśli chodzi o koncepcję granicy zachodniej jak i ideę państwa jednonarodowego,a także do pewnego stopnia orientację prorosyjską w geopolityce. Paradoks polegał na tym, że endecja – jako najgroźniejszy i najlepiej zorganizowany przeciwnik ideologii sowieckiej była przez reżim komunistyczny jak najzacieklej zwalczana.
W wyniku uwarunkowań geopolitycznych tamtego okresu tak rozumiane hasło państwa jednonarodowego zespolone zostało z sowiecką metodą masowych przesiedleń jako instrumentem kształtowania stosunków narodowościowych.
27 lipca 1944 PKWN pod dyktando Stalina zawarł z rządem ZSRR układ o polsko-radzieckiej granicy państwowej, w którym postanawiano przyjąć za podstawę granicy koncepcję narzuconą przez Stalina (tzw. linia Curzona) z pewnymi nieznacznymi korektami na korzyść Polski. Swego rodzaju ilustracją panujących relacji pomiędzy PKWN a Kremlem był fakt, że formalnie PKWN został uznany przez rząd radziecki dopiero 1 sierpnia 1944, a więc po podpisaniu układu o granicy i ważnego dla Armii Czerwonej układu o stosunkach między dowództwem radzieckim i administracją polską na terenach oswobodzonych spod okupacji niemieckiej.
W efekcie wspomnianego wcześniej rozstrzygnięcia przebiegu wschodniej granicy Polski zapadły decyzje determinujące losy ludności polskiej, ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej i żydowskiej zamieszkującej po obu stronach pojałtańskiej linii granicznej. Określono je w dwustronnych układach z trzema republikami radzieckimi: białoruską, ukraińską i litewską. Układy te nazywane są układami republikańskimi.
Porozumienia polsko-ukraińskie i polsko-białoruskie ustalające warunki przesiedleń zostały podpisane w Lublinie 9 września 1944. Analogiczny układ polsko-litewski podpisano kilkanaście dni później – 22 września 1944. Układy regulowały sprawy przesiedlenia ludności do Polski, jak i z Polski do odpowiednich republik radzieckich.
[edytuj] Warunki przesiedlenia
Decyzja o przesiedleniu się do Polski miała się opierać na zasadzie całkowitej dobrowolności, co było jednak częstokroć naruszane przez władze sowieckie. Rozstrzygnięto, iż operacja przesiedlenia obejmie Polaków i Żydów będących do 17 września 1939 obywatelami polskimi, którzy wyrażą ustnie bądź na piśmie taką chęć i w stosunku do których wyrażona zostanie zgoda wszystkich stron układów. Wraz z przesiedlającymi się mogły wyjechać ich rodziny (współmałżonkowie, rodzice, dzieci, wnuki i wychowankowie, a także inni domownicy, o ile prowadzili z przesiedlającymi się wspólne gospodarstwo domowe). Dorośli członkowie rodziny oraz młodzież od lat 14 wyrażali swą wolę przesiedlenia indywidualnie.
Umowy z Ukrainą i Białorusią przewidywały, iż od 15 września do 15 października 1944 r. przeprowadzona zostanie rejestracja chcących się przesiedlić, a sama operacja transferu potrwa od 15 października 1944 do 1 lutego 1945. W umowie z Litwą terminy te ustalono, że rejestracja miała trwać od 1 października do 31 grudnia 1944 r., a przesiedlenie miało następować od 1 grudnia 1944 r. do 1 kwietnia 1945 r.
Osobom przesiedlanym władze ZSRR zobowiązywały się anulować w całości wszelkie zaległe w dostawy w naturze, należności z tytułu podatków pieniężnych i opłat ubezpieczeniowych oraz zapowiadały zwolnienie ich w miejscu nowego osiedlenia z opłat podatkowych i ubezpieczeniowych na 1944 i 1945 r. Nadto układy przewidywały, że jeśli osoba przesiedlana przekaże opuszczanemu państwu plony, to w miejscu osiedlenia otrzyma je w identycznym wagomiarze wielkości i objętości. Państwo polskie zobowiązywało się udzielić przesiedlanemu na zagospodarowanie się pożyczki w wysokości 5 tys. złotych do spłaty w ciągu 5 lat. PKWN zadeklarował przydział ziemi przesiedleńcom-rolnikom w ramach tzw. reformy rolnej.
Osoby wyjeżdżające do Polski miały prawo zabierać ze sobą odzież, obuwie, pościel, produkty żywnościowe, sprzęty domowe, wiejski inwentarz gospodarczy i inne przedmioty domowego użytku o łącznej wadze do 2 ton na rodzinę, a także bydło i ptactwo domowe. Fachowcom przyznawano również prawo do przedmiotów niezbędnych do wykonywania ich zawodu. Rygorystycznie zakazywano wywozu gotówki powyżej 1000 rubli na osobę, metali szlachetnych w stopach, proszku i złomie, nie obrobionych kamieni szlachetnych, kolekcji i egzemplarzy dzieł sztuki, jeśli nie stanowiły własności rodziny przesiedlanego, broni (poza strzelbami myśliwskimi) i rynsztunku wojskowego, mebli, samochodów i motocykli, fotografii (poza zdjęciami osobistymi), planów i map. Ustalono, że dobytek winien był zostać opisany i oszacowany, a jego równowartość zwrócona przesiedlanym zgodnie z przepisami obowiązującymi w kraju osiedlenia. Kontrola wywożonego dobytku miała być zasadniczo prowadzona metodą jego prezentacji wobec agend przesiedleńczych. Jednakże w rzeczywistości dokonywano rygorystycznych kontroli mienia zgromadzonego na dworcach kolejowych.
Stronę techniczną przesiedlenia brały na siebie rządy odpowiednich republik radzieckich, a koszty transportu miały być rozłożone proporcjonalnie na obie strony układów. Po zakończeniu przesiedleń zapowiadano wzajemne rozliczenie poniesionych kosztów oraz pozostawionego mienia i deklarowano uiszczenie odpowiednich rekompensat w naturze albo pieniądzu.
[edytuj] Instytucje przesiedleńcze
Układy ustanawiały odpowiednie instytucje do przeprowadzenia przesiedleń w postaci pełnomocników stron na terytorium partnera układu i przedstawicieli stron na ich terytorium własnym oraz szczegółowo precyzowały ich kompetencje. W republikach radzieckich powołani zostali polscy pełnomocnicy: w Łucku dla USRR, w Baranowiczach dla BSRR i w Wilnie dla LSRR. Ich odpowiednikami po stronie sowieckiej byli główni przedstawiciele rządów USRR,BSRR i LSRR, którzy posiadali swe siedziby w tych samych miejscowościach. Po stronie polskiej całością przesiedleń kierował Główny Pełnomocnik PKWN do spraw Ewakuacji. Po obarczeniu go kompetencjami w sferze repatriacji ludności polskiej z głębi ZSRR i z innych państw ostatecznie w sierpniu 1945 r. przyjęto nazwę Urząd Generalnego Pełnomocnika Rządu do spraw Repatriacji. Równocześnie wyodrębniono z niego Urząd do Spraw Repatriacji Obywateli Polskich z ZSRR oraz Urząd do Spraw Repatriacji Obywateli Polskich z Zachodu. Generalnemu Pełnomocnikowi podlegały także urzędy przedstawicieli rządu do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej, litewskiej i białoruskiej, a od 1946 r. Główny Delegat do spraw Repatriacji Ludności Niemieckiej. Generalnym Pełnomocnikiem był Władysław Wolski, po włączeniu PUR do Ministerstwa Administracji Publicznej mianowany podsekretarzem stanu w tym ministerstwie.
Układy o wymianie mieszkańców pomiędzy Polską a Białorusią, Litwą i Ukrainą ustaliły także utworzenie terenowych placówek do celów przesiedleń. Na terenach Litwy urzędy rejonowych pełnomocników i przedstawicieli usytuowane zostały w Duksztach, Ignalinie, Święcianach, Podbrodziu, Landwarowie, Jaszunach, Druskienikach, Rzeszy, Szumsku, Trokach, Wilnie, Nowej Wilejce, Rudziszkach, Druskienikach i Olkiennikach. W Ukraińskiej SRR ośrodkami rejonowych pełnomocników zostały: Kowel, Włodzimierz Wołyński, Rawa Ruska, Lwów, Sambor, Drohobycz, Stryj, Chodorów, Stanisławów, Tarnopol, Kamionka Strumiłowa i Czortków. Na ziemiach Białorusi urzędy pełnomocników (i przedstawicieli) okręgowych zorganizowano w Brześciu, Berezie Kartuskiej, Grodnie, Kobryniu, Lidzie, Pińsku, Prużanie, Słonimiu i Wołkowysku.
Na pojałtańskim terytorium Polski instytucje przesiedleńcze tworzył Państwowy Urząd Repatriacyjny.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Państwowy Urząd Repatriacyjny.[edytuj] Kierunki repatriacji
[edytuj] Z Litwy
Planową i systematyczną rejestrację kandydatów do wyjazdu, przewidzianą w układzie na okres od 15 października do 1 grudnia 1944 r., rozpoczęto 28 grudnia 1944 r. i początkowo objęła jedynie Wilno, a formalnie zakończyła się 11 marca 1945 r. Dopiero w styczniu i lutym udało się uruchomić nowe punkty rejestracyjne położone na terenach wiejskich i w małych miastach poza Wilnem. Obie strony uzgodniły, że rejestracja będzie kontynuowana przez dwa miesiące od pierwszego dnia zapisów. Do 10 marca 1945 spośród szacowanej na 103 tys. polskiej ludności Wilna zarejestrowało się 102.348 osób, czyli ponad 99%. Poza Wilnem do 15 marca 1945 r. zarejestrowało się zaledwie 58.636 osób. Strona polska podejmowała gorączkowe zabiegi o prolongatę akcji, aby nie dopuścić do przerwania rejestracji. Rozmowy ministra Modzelewskiego z Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych LSRR Rotomskisem przeprowadzone w Moskwie przyniosły przedłużenie akcji przesiedleńczej do 1 sierpnia 1945 r. Wznowiono w związku z tym rejestrację i rozszerzono agitację na rzecz wyjazdów do Polski. 1 czerwca 1945 r. liczba zarejestrowanych osób wyniosła 341 tys. Do Polski wyjechało jednak niewielu – do 1 czerwca zaledwie 27.030 osób. Terminy zakończenia rejestracji i przesiedlenia były wciąż przesuwane w czasie. W Wilnie, Nowych Święcianach, Podbrodziu rejestracja trwała do 19 lub 20 września 1945 r., w Ignalinie do 30 września. Bilans liczbowy przesiedlenia pozostaje niejasny. Według jednych spisów do 1 grudnia zarejestrowano na wyjazd do Polski 350.432 osoby, ale przesiedlono – 66.408 osób. Inne dokumenty wskazują, że do 31 grudnia zarejestrowano tylko 341.974 osoby, a przesiedlono 73.050. Pod koniec 1945 r. w wyniku rozmów polsko-litewskich, podpisano 10 grudnia 1945 r. protokół uzupełniający do układu z 22 września 1944 r. Ostateczny termin zakończenia akcji przesiedleńczej wyznaczono na 15 czerwca 1946 r. Nowa rejestracja rozpoczęła w marcu 1946 r. W okresie od 20 marca do końca maja zarejestrowano 51.683 osoby. W wyniku starań polskich na początku czerwca po raz ostatni przedłużono rejestrację, rejestrując do połowy czerwca 1946 r. dalszych 9.990 osób. Ogółem do 1 lipca 1946 r. w LSRR zarejestrowano 382.364 osoby, spośród których przesiedlono 158.540. Sumarycznie w toku całej akcji zarejestrowało się na wyjazd do Polski 383.135 osób (wedle innych danych 379.498 osób), a wyjechało 197.156 (wedle innych danych 171.158 osób), czyli tylko 45,1% (czy też 51,5%) chętnych do wyjazdu. Dla Wilna odsetek wyjeżdżających sięgnął 80%, ale dla dawnego województwa wileńskiego 31,3%, a dla tzw. Litwy Kowieńskiej, gdzie władze litewskie szczególnie wyraźnie hamowały migrację, wyjechało zaledwie 8,3% ludności polskiej. Jesienią 1946 r. pełnomocnik Jan Szkop próbował przedłużyć operację przesiedlenia, bez rezultatu – Litwini ostatecznie uznali przesiedlenie za zakończone i zlikwidowali polskie placówki ewakuacyjne. Ostatnie transporty, tzw. likwidacyjne, odeszły w listopadzie i grudniu 1946 r. Strona polska oceniała, że wciąż pozostawało na Litwie 219 tys. Polaków. W rzeczywistości pozostało ich 208.330 z tego 16.646 na Litwie Kowieńskiej[1].W samym Wilnie zarejestrowano do wyjazdu 111 341 osób, z tego wyjechało wg. strony litewskiej 89.596, a wg. danych polskich 90.630 osób. W mieście pozostało ostatecznie 21.745 (wg. danych litewskich) lub 20.711 (wg. danych polskich) osób narodowości polskiej.
Władze powojennej sowieckiej Litwy były zainteresowane zmniejszeniem udziału Polaków w zaludnieniu Wilna i maksymalnym wyjazdem wykształconej części ludności polskiej.
Litwini nastawieni byli natomiast na zminimalizowanie odpływu ludności wiejskiej, zarówno posiadaczy gospodarstw rolnych, jak i robotników rolnych. Obawiali się wyludnienia niektórych rejonów i spadku produkcji rolniczej oraz powstania na tym terenie sytuacji "ziemi bez ludzi". Aby usprawiedliwić swoją "strategię przesiedleńczą" pod względem politycznym, władze litewskie stworzyły ideologię, według której na obszarze Litwy nie było nigdy polskiej ludności a jedynie "spolonizowani Litwini". Postanowiono więc przejść do porządku dziennego nad sprawą osobistego samookreślenia się narodowościowego przedstawicieli tamtejszej ludności. Żądanie wykazania się dokumentami potwierdzającymi polską narodowość blokowało możliwość wyjazdu przede wszystkim osobom z ludności wiejskiej, nie posiadającym często żadnych dokumentów. Podobne znaczenie miało domaganie się od zarejestrowanych do wyjazdu, wbrew umowie z 1944 r., zapłacenia zaległych podatków czy uiszczenia świadczeń w naturze. Litwini stosowali groźby wobec rejestrujących się Polaków, strasząc ich aresztowaniami, represjami bądź deportacjami. Poddano lituanizacji osierocone, pozostawione na Litwie dzieci polskie.
Przebiegowi operacji przesiedleńczej towarzyszyły prześladowania członków polskiego podziemia, a zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej, których duża liczba jeszcze w 1944 r. trafiła do więzień i obozów radzieckich. Ich los był istotnym czynnikiem wpływającym na postawy ludności polskiej i jej podatność na apele władz polskich o zgłaszanie się do wyjazdu. Przedmiotem represji, których kulminacja przypadła na grudzień 1944 r., była ludność cywilna, głównie w Wilnie. Złowrogi wydźwięk miały radzieckie represje dotykające pracowników urzędów polskich pełnomocników, a zwłaszcza aresztowanie i skazanie za działalność podziemną głównego pełnomocnika w Wilnie Stanisława Ochockiego.
[edytuj] Znane osoby
- Gustaw Lutkiewicz
- Wiktor Budzyński (polityk przedwojennej Litwy)
- Marta Burbianka
- Helena Szwejkowska [2]
- arcybiskup Romuald Jałbrzykowski, ks. Stanisław Czyżewski i siostry szarytki
- Wanda Rutkiewicz
[edytuj] Z Ukrainy
Sytuację ludności polskiej na Ukrainie i stanowisko wobec niej władz ukraińskich, zdeterminowały stosunki polsko-ukraińskie w okresie wojny. Ukraińscy nacjonaliści rozwinęli antypolski terror, krwawo eksterminując polskie wsie, dopuszczając się na Polakach mordów. Cel tych działań był jasny: usunięcie polskiej ludności z ziem postulowanych jako ukraińskie. Po zakończeniu okupacji niemieckiej aktywność nacjonalistycznego podziemia ukraińskiego była nadal duża i kierowała się przeciw ludności polskiej.Sowieckie władze Ukrainy podjęły działania pacyfikacyjne przeciw OUN i UPA, ale nie zamierzały w żaden sposób bronić ludności polskiej, a wykorzystywanie Polaków do działań przeciw ukraińskiemu podziemiu dodatkowo podsycało wrogość polsko-ukraińską. Przedmiotem represji sowieckich byli także Polacy. Ekipy rządzące USRR zdecydowane były na możliwie szybkie i dogłębne usunięcie ludności polskiej ze swego terytorium. Naciski władz ukraińskich w pierwszych miesiącach po podpisaniu umowy były tak silne, że przerastały zdolności i możliwości strony polskiej i wywołały interwencję Bolesława Bieruta u Stalina w celu ograniczenia transferu ludności przed wyznaczeniem granic zachodnich i wyzwoleniem całego terytorium państwa polskiego spod okupacji niemieckiej.
Wedle danych polskich przesiedlono w 1945 r. do Polski 511.877 osób, w tym 39,9% mieszkańców miast i 60,1% mieszkańców wsi. Sumarycznie do 1 listopada 1945 r. z Ukrainy przesiedlono 534.506 osób, tj. 75% wówczas zarejestrowanych. Potwierdzały to raporty ukraińskie, wedle których od rozpoczęcia przesiedleń do 25 października 1945 r. wyjechało do Polski 513.041 osób. Do 1 lipca 1946 r. ogółem na Ukrainie zarejestrowano 854.809 osób wyrażających zamiar przesiedlenia się do Polski, z czego wyjechało już 772.564 (40% z miast, 60% ze wsi), tj. 90,4% zarejestrowanych. W 1946 r. operacja przesiedlenia objęła 158.475 osób, wśród których ludność miejska stanowiła 49%, a ludność wiejska 51%. Reasumując wyniki ewakuacji ludności polskiej można podać następujące liczby dla poszczególnych województw. We wschodniej części województwa lwowskiego zarejestrowano do ewakuacji 307.922 osoby narodowości polskiej, z tej liczby wyjechało 269.520 osób oraz 19.117 osób narodowości żydowskiej, z czego wyjechały 18.274 osoby. W województwie stanisławowskim zarejestrowano do wyjazdu 108.338 osób narodowości polskiej, z tej liczby wyjechało 97.269 osób. W województwie tarnopolskim zarejestrowano do wyjazdu 274.969 osób narodowości polskiej natomiast ewakuowało się 251.505 osób. Szczególną grupą przesiedleńców z Ukrainy była licząca 133.873 osoby rzesza mieszkańców Wołynia, silnie dotknięta czystkami etnicznymi w okresie ukraińskiego terroru z lat 1942-1944 (patrz : rzeź wołyńska). Według danych sowieckich po zakończeniu ewakuacji wciąż pozostawało na ziemiach zachodnioukraińskich objętych uprzednio przesiedleniem 77.200 osób narodowości polskiej. Inne oszacowania mówiły o liczbie ok. 170 tys. osób pozostających w dalszym ciągu na terenach Wołynia i Galicji Wschodniej.
[edytuj] Znane osoby
- arcybiskup Eugeniusz Baziak
- prof. Robert Szewalski
- Włodzimierz Kuryłowicz
- prof. Zygmunt Czerny
- prof. Włodzimierz Burzyński
[edytuj] Z Białorusi
Urząd polskiego pełnomocnika w Baranowiczach otworzył działalność w grudniu 1944 r. Do 10 lutego 1945 r. zarejestrowano 106 tys. osób zdecydowanych na wyjazd do Polski, w tym 860 osób deklarujących narodowość żydowską. Według stanu na 15 kwietnia 1945 r. zarejestrowane były 231.152 osoby, ale przesiedlono nieznaczną ich część – było to zaledwie 24.769 osób. Po prolongacie terminu rejestracji do 1 maja 1945 r. zapisy kontynuowano i objęły one w sumie 384 tys. osób. Później liczba ta wzrosła już tylko nieznacznie i 15 września 1945 r. wyniosła 387.199 osób – najwięcej osób zarejestrowano do wyjazdu w okręgach Grodno (98.985 osób), Wilejka (75.901 osób), Głębokie (60.064 osoby) oraz Nowogródek (50.113 osób). Przesiedlono do tego czasu do Polski 105.583 osoby, tj. 31,7% zarejestrowanych. Największa fala przesiedleńców przybyła do Polski z okręgów Grodno (23.082 osoby) i Wołkowysk (14.385 osób). Z okręgów wołkowyskiego oraz brzeskiego przesiedlono najwięcej procentowo zarejestrowanych (ponad 68%), podczas gdy z okręgów o największej liczbie zapisanych do wyjazdu wyjechało zaskakująco niewiele osób: z Grodna 23,3% ujętych w spisie, z Nowogródka 20,6% ujętych w spisie, z Wilejki 13,4% ujętych w spisie, a z Głębokiego jedynie 9,8% zarejestrowanych. Na Białorusi krótkie okresy rejestracji przy poważnych niedogodnościach komunikacyjnych i słabo funkcjonujący obieg informacji wpłynęły na fakt, iż duża część ludności polskiej w ogóle nie została objęta rejestrami przesiedleńczymi. Władze białoruskie wyraźnie niechętnie lub wręcz wrogo odnosiły się do zgłaszanych przez stronę polską postulatów przedłużania rejestracji. Podpisany w listopadzie 1945 r. protokół uzupełniający do układu z 1944 r. spowodował przedłużenie rejestracji, ale na krótko, ponieważ ostateczny termin ustalono na 15 stycznia 1946 r. Zarejestrowała się wówczas pokaźna liczba ludności polskiej. Wedle polskich spisów, protokołów i zestawień ujmujących stan po zakończeniu tej rejestracji zapisano łącznie 520.355 osób, w tym 515.065 Polaków i 5.290 Żydów, najwięcej w okręgach Grodno (143.300 osób), Wilejka (98.269 osób), Nowogródek (74.525 osób) i Głębokie (72.418 osób). Sumarycznie przesiedlono do tego czasu 136.949 osób, tj. 26,3% zarejestrowanych. Najwyższy odsetek zarejestrowanych do migracji wyjechał z Brześcia (70,1%) i Pińska (60,5%). Do terenów skąd wyjechało niewielu uprzednio zarejestrowanych, należały: Grodno – wyjechało 20,4% zarejestrowanych, Wilejka – odnotowano wyjazd jedynie 16,8% zarejestrowanych, Nowogródek – migrowało tylko 27% zarejestrowanych, Głębokie – wyjazd odnotowano dla zaledwie 14,6% Polaków ujętych w rejestrach.
Zgodnie z tekstem protokołu uzupełniającego do umowy o przesiedleniu ludności wszystkie prace i procedury związane z przesiedleniem ludności z Białorusi musiały zostać zakończone do 15 czerwca 1946 r. Terminu tego dotrzymano, później przesiedlono niewielkie grupy ludności: do końca 1946 r. – 5.097 osób, a w 1947 r. – 2.090 osób. Strona radziecka sumarycznie zakwalifikowała do przesiedlenia 535.284 osoby, z których w całym okresie zarejestrowało się na wyjazd 496.240 osób. Statystyki polskie wykazywały wyższe liczby zarejestrowanych, ale kryły też pewne niejasności. Zestawienia uwzględniające stan z 1 lipca 1946 r. informowały, że na terenie BSRR zarejestrowano 499.648 kandydatów na wyjazd do Polski. Była to liczba wyższa od danych organów sowieckich, ale równocześnie aż o 20,7 tys. mniejsza od widniejącej w spisach ze stycznia 1946 r. Jeszcze więcej niejasności powstaje, gdy porówna się liczby przesiedlonych z polskich protokołów z protokołami radzieckimi. Źródła radzieckie określają liczbę przesiedlonych do Polski z Białorusi do połowy czerwca 1946 r. na 266.315 osób (polskie zaś 136.949 osób). Ta wielka różnica spowodowana jest być może zaliczeniem przez władze białoruskie do repatriantów ludności, która latem 1944 r. zbiegła przed nadchodzącym frontem na zachód lub została zmobilizowana do armii Berlinga. Zakładano, że osoby z obu kategorii już na Białoruś nie powrócą. Innym możliwym wyjaśnieniem tak wielkich rozbieżności jest fakt, że ludność wyjeżdżająca do Polski rejestrowała się tylko w radzieckich organach przesiedleńczych i wyjeżdżała na terytorium polskie poza ewidencją przesiedleńczych organów polskich. W pewnych źródłach polskich jako liczbę przesiedlonych z Białorusi podaje się 274.163 osoby.
W trakcie operacji przesiedlenia z Białorusi szczególnie jaskrawo dała o sobie znać kwestia rozstrzygnięcia przez jej mieszkańców swojej opcji narodowościowej. Znaczny odsetek ludności określał się mianem "tutejszych", a więc nie poczuwał się jednoznacznie ani do polskiej, ani do białoruskiej narodowości. Szczególnie złe skutki przyniosło dążenie władz radzieckich do ograniczenia odpływu ludności wiejskiej, a ta na Białorusi stanowiła przytłaczającą większość. Władze białoruskie starały się ograniczać akcję informacyjną polskich pełnomocników i utrudniały rejestrację ludności pragnącej wyjechać do Polski. Od przesiedlających się Polaków żądano też uiszczenia zobowiązań finansowych i wszelkich materialnych oraz przeciągano w nieskończoność procedury rejestracji pozostawianego przez nich mienia. Barierą nie do przejścia dla polskiej ludności był rygorystycznie przestrzegany nakaz dowiedzenia polskiej narodowości na drodze wylegitymowania się odpowiednimi dokumentami przez chętnych do wyjazdu. Wiejska ludność w swej większości nie posiadała bowiem żadnych dokumentów prawnych dowodzących swojej przynależności narodowej.
Blokowanie i utrudnianie przez władze białoruskie akcji informacyjnej i rejestracyjnej wśród ludności polskiej doprowadziło do nieobjęcia rejestrem przynajmniej stu kilkudziesięciu tysięcy osób narodowości polskiej. Liczba bowiem Polaków na Białorusi była większa od objętych rejestrem 520 tys. osób i mogła sięgać ok. 700 tys. osób. Należy zaznaczyć, że władze białoruskie zmusiły 265 088 osób do rezygnacji z wyjazdu do Polski mimo, że osoby te były już wcześniej zarejestrowane. Byli to głównie właściciele gospodarstw chłopskich, których nie chciano się z Białorusi pozbywać. Odmówiono w ogóle rejestracji do wyjazdu 39.044 osobom ponieważ uznano je za Białorusinów. Na Białorusi podobnie zresztą jak i na Litwie przedstawiciele polskich urzędów repatriacyjnych musieli toczyć z organami radzieckimi prawdziwą "wojnę o ludzi". Przedstawiciele Polski robili wszystko aby zarejestrować i zakwalifikować do wyjazdu możliwie jak największą liczbę osób narodowości polskiej, podczas gdy urzędnicy sowieckiej Białorusi robili bardzo wiele aby te polskie usiłowania zablokować i pokrzyżować. Interes białoruski polegał na tym aby z jednej strony nie wypuścić do Polski jak największej liczby polskich chłopów – właścicieli gospodarstw rolnych, a z drugiej strony pozbyć się z Białorusi całej polskiej inteligencji. Sądzono też po stronie białoruskiej, że Polacy którzy pozostaną na Białorusi, pozbawieni własnej warstwy inteligenckiej, ulegną z biegiem czasu wynarodowieniu czyli białorutenizacji. Dlatego przedstawicielom warstwy wykształconej pozwalano na wyjazd chętnie, natomiast chłopom robiono jak najwięcej utrudnień by ich zniechęcić do repatriacji.
[edytuj] Z głębi ZSRR
Niemal równolegle do akcji przesiedleń z Kresów Wschodnich w latach 1947-1949 prowadzono akcję repatriacyjną w stosunku do Polaków oraz obywateli polskich pozostających w głębi ZSRR.
Do końca lat czterdziestych powróciło stamtąd do Polski 266 tys. ludzi. Byli to głównie zesłańcy z lat 1939-1941 oraz ich potomkowie, a także niewielka część deportowanych na wschód od 1944 i 1945 r. – po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny zamieszkane przez ludność polską.
Ocenia się, że przeważająca część repatriowanych wówczas z głębi ZSRR były to osoby wcześniej zamieszkałe na Kresach Wschodnich bądź ich potomstwo.
[edytuj] Ucieczki ludności polskiej
Ogromne natężenie czystek etnicznych na Wołyniu i we wschodniej Galicji w latach 1942-1944 (patrz: rzeź wołyńska) doprowadziło do ucieczki z obszarów wschodniogalicyjskich do centralnej Polski ok. 300 tys. osób. Taka sama liczba osób odpłynęła z całych Kresów Wschodnich albo uciekając przed frontem latem 1944 r. albo w wyniku wcielenia do armii Berlinga wraz z którą została przemieszczona na zachód.
[edytuj] Ocena i efekty
Operacji przesiedlenia dokonywano w trudnych i złożonych uwarunkowaniach ostatnich miesięcy II wojny światowej i pierwszych kilkunastu miesięcy po jej zakończeniu. Po obu stronach nowej granicy zniszczenia wojenne były duże, systemy administracji państwowej i gospodarczej oraz transportu i komunikacji dopiero tworzono. Borykano się z niedoborami wszystkiego. Brakowało zarówno podstawowych artykułów osobistego użytku jak i kadr specjalistów od infrastruktury kolejowej i drogowej oraz profesjonalnej kadry administracyjnej. Większość dziedzin niezbędnych do funkcjonowania państwa – w tym transport, łączność, aprowizacja i sfera administracyjna – podporządkowanych było najpierw toczącym się jeszcze działaniom zbrojnym, następnie powrotnym przemieszczeniom mas żołnierzy. W tych warunkach ze względów politycznych podjęto gigantyczne przedsięwzięcie przesiedlenia wielusettysięcznych rzesz ludzkich. Wszystkie te fakty w sposób ważki wpłynęły na przebieg migracji ludności polskiej z kresów, powodując wiele dramatycznych cierpień. Dodatkowego tragizmu nabierała sytuacja osób przesiedlanych w wyniku zaostrzającej się w latach 1945-1946 wojny wewnętrznej w Polsce, toczącej się pomiędzy siłami reżimu komunistycznego a Drugim Polskim Państwem Podziemnym, wobec której przesiedlani często nie mogli pozostawać obojętni.
W pierwszych miesiącach zainicjowanej operacji przesiedleń, wiosną 1945 r. jednoznacznie wyrażanej przez polskie władze komunistyczne intencji przemieszczenia setek tysięcy ludzi towarzyszył chaos i brak rozwiązania elementarnych problemów i zagadnień oraz wyraźna niechęć ludności, która miała zostać przedmiotem migracji. O ile w końcu 1944 r. i w pierwszym kwartale roku następnego przesiedlenie przybrało bardzo ograniczony zakres, to następne kwartały miały w zamierzeniu czynników wówczas rządzących przynieść masową migrację ludności. 13 lutego Rada Ministrów podjęła na wniosek PUR uchwałę orzekającą, że "należy natychmiast przystąpić do masowej repatriacji ludności polskiej bez względu na trudności związane ze zniszczeniem kraju przez wojnę". Zdecydowano się na ze względów politycznych na możliwie najszybsze rozpoczęcie akcji i nadanie jej szerokiego zakresu, mimo że zdawano sobie sprawę z ogromu ograniczeń i trudności oraz własnych niedoborów, praktycznie uniemożliwiających przeniesienie (w czasie trwania operacji militarnych na froncie niemiecko-radzieckim) setek tysięcy ludzi o kilkaset kilometrów na zachód w ciągu zaledwie paru miesięcy.
Wobec znacznych sprzeczności i niejasności w dokumentacji przesiedleńczej nie jest możliwe podanie dokładnej liczby przesiedlonych. Liczby zawarte w spisach oscylują pomiędzy: 1.087.858 osób, a 1.243.222 osób. W tej liczbie nie uwzględnia się tych mieszkańców kresów wschodnich, którzy odpłynęli latem 1944 r. przed frontem, zostali wcieleni do Armii Berlinga (w obu kategoriach łącznie ok. 300 tys. osób) lub aresztowani na Kresach i deportowani w głąb ZSRR (ok. 50 tys. osób) by potem powrócić do Polski w ramach oddzielnej repatriacji.
Mimo akcji przesiedleńczej znaczna część ludności polskiej pozostała na kresach.Na Litwie pozostało od 48,5% do 54,9% ludności przeznaczonej do przesiedlenia. Na Białorusi pozostało prawdopodobnie od 50% do 73% polskiej ludności.
Największe efekty przyniosło przesiedlenie z Ukrainy.Pozostało tam zaledwie 9,6% dawnej polskiej ludności. Na obszarze dawnych województw wschodnich II RP pozostawało wciąż od 700 do 900 tys. osób narodowości polskiej. Należy również uwzględnić Polaków zamieszkujących tzw. Kresy Dalsze, a więc ziemie odcięte traktatem ryskim z 1921 r. W okolicach Żytomierza, Berdyczowa, Zwiahla, Płoskirowa oraz Kamieńca Podolskiego zamieszkiwało od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy Polaków, którym z racji że nie byli obywatelami II RP nie przysługiwało prawo do repatriacji.
Repatriacja doprowadziła do największych zmian etnicznych na kresach południowo-wschodnich. W 1939 r. na obszarze województwa tarnopolskiego zamieszkiwało 45-49,3% Polaków i 45,5-50% Ukraińców. Po repatriacji odsetek ludności polskiej spadł na tym obszarze niemal do zera. Podobne zmiany nastąpiły w odciętej od Polski przez układy jałtańskie części województwa lwowskiego. W 1939 r. w jego wschodnich powiatach zamieszkiwało 40,1% Polaków i 50,5% Ukraińców. Po 1946 r. odsetek ludności polskiej wynosił tam najwyżej kilka procent ogółu (patrz: repatriacja lwowska). W ten sposób przekreślony został proces historyczny trwający sześćset lat polegający na stopniowym wrastaniu kresów południowo-wschodnich w obręb polskiej kultury.
Nie zniszczyła natomiast repatriacja z lat 1944-1946 etnicznie polskiego charakteru Wileńszczyzny i części Grodzieńszczyzny. Zmniejszyły się wprawdzie terytorialnie istniejące tam skupiska polskie, jednak sam rdzeń polskiego obszaru etnicznego pomiędzy Trokami, Wilnem i Sołecznikami pozostał nienaruszony, podobnie jak obszary polskojęzyczne w okolicach Grodna, Szczuczyna, Woronowa i Lidy oraz obszary wiejskie pomiędzy Wilnem, Podbrodziem a Święcianami oraz Sołecznikami i Ejszyszkami (patrz: dialekt północnokresowy). Zniknęły natomiast po repatriacji polskie wyspy etniczne na zachodniej Mińszczyźnie położone w rejonie Stołpców.
Ludność polska na wschodnich ziemiach kresowych od wieków odznaczała się głębokim patriotyzmem i nastawieniem antyrosyjskim oraz antysowieckim. Odrywając ją od terenów, które od stuleci zamieszkiwała, władze sowieckie w pewnym sensie ją wynaradawiały, a poprzez przesiedlenie na ziemie wówczas kulturowo niemieckie stawiały przesiedleńców w położeniu zakładnika układów poczdamskich. Status prawny Ziem Odzyskanych został bowiem w Poczdamie określony bardzo nieprecyzyjnie i dwuznacznie, co stwarzało możliwość reinterpretacji zapadłych tam ustaleń granicznych i wpajało ludności przesiedlonej poczucie tymczasowości ówczesnego stanu terytorialnego.
[edytuj] Zestawienie liczby repatriowanych
| Lp. | Pochodzenie repatriantów | Szacunek liczby osób zakwalifikowanych do repatriacji | Szacunek liczby osób repatriowanych do Polski | Udział procentowy liczby osób repatriowanych dla szacunku: | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| dolny | górny | dolny | górny | dolnego | górnego | ||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 1 | Ukraina | --- | 854.809 | --- | 772.564 | --- | 90,4% |
| 2 | Białoruś | 520.355 | 535.284 | 144.136 | 273.502 | 27,7% | 51,1% |
| 3 | Litwa | 379.498 | 383.135 | 171.158 | 197.156 | 45,1% | 51,5% |
| 4 | Migracje spontaniczne (ucieczka ludności kresowej przed frontem latem 1944 i mobilizacja do armii Berlinga w latach 1944-1945) | --- | --- | --- | 300.000 | --- | --- |
| 4 | ucieczka ludności kresowej przed ukraińskimi czystkami etnicznymi 1942-1944 | --- | --- | --- | 300.000 | --- | --- |
| RAZEM | 899.853 | 1773.228 | 315.294 | 1843.222 | |||
[edytuj] Bibliografia
- "Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947. Wybór dokumentów", Wybór, opracowanie i redakcja dokumentów: Stanisław Ciesielski; Wstęp: Włodzimierz Borodziej, Stanisław Ciesielski, Jerzy Kochanowski Dokumenty zebrali: Włodzimierz Borodziej, Ingo Eser, Stanisław Jankowiak, Jerzy Kochanowski, Claudia Kraft, Witold Stankowski, Katrin Steffen; Wydawnictwo NERITON, Warszawa 2000
- "Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948" Grzegorz Hryciuk
[edytuj] Zobacz też
- dialekt północnokresowy
- dialekt południowokresowy
- druga repatriacja 1955-1959
- linia Curzona
- repatriacja ludności ukraińskiej 1944-1946
- repatriacja lwowska
- represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946
