Gramatyka języka esperanto

Z Wikipedii

Gramatyka języka esperanto ujęta została w 16 reguł, zawartych w Fundamento de Esperanto.

Spis treści

1 Rzeczowniki
2 Przymiotniki
3 Przysłówki
4 Stopniowanie przymiotników i przysłówków
5 Liczby
6 Osoby
7 Rodzaje
8 Zaimki osobowe
9 Przedimek określony
10 Liczebniki
11 Czasowniki
12 Zaimki i przysłówki specjalne
13 Imiona i nazwy własne
14 Pytania
15 Zobacz też
16 Linki zewnętrzne

[edytuj] Rzeczowniki

Rzeczowniki tworzy się dodając do tematu sufiks -o. Wszystkie morfemy sufiksowe należy umieścić przed sufiksem -o.

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Odpowiednie sufiksy to:

	Mianownik	Biernik
Liczba pojedyncza	-o	-on
Liczba mnoga	-oj	-ojn

[edytuj] Przymiotniki

Przymiotniki tworzy się dodając do tematu sufiks -a. Przymiotniki odmieniają się przez liczby i przypadki, przy czym obowiązuje zgodność rzeczownika określanego z przymiotnikiem określającym.

	Mianownik	Biernik
Liczba pojedyncza	-a	-an
Liczba mnoga	-aj	-ajn

[edytuj] Przysłówki

Przysłówki tworzy się sufiksem -e. Przysłówki kierunku mają biernik na -en. Oznacza on w tym kierunku. Np. nordo — północ geograficzna, norde — na północy, norden — na północ.

Istnieje też grupa przysłówków specjalnych, bez końcówki, np. nun — "teraz".

[edytuj] Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Stopień wyższy tworzy się słowem pli stawianym przed przymiotnikiem lub przysłówkiem. Stopień najwyższy słowem plej.

[edytuj] Liczby

W esperanto są dwie liczby — pojedyncza i mnoga, tworzona przez sufiks -j.

Rzeczowniki zbiorowe tworzy się morfemem sufiksowym -ar-. Np. arbo to drzewo, arboj - drzewa, a arbaro to zbiór drzew traktowany jako całość (czyli las), junulo to młody człowiek/chłopak, junuloj - młodzi chłopcy, a junularo to młodzież.

[edytuj] Osoby

Są 3 osoby — pierwsza, druga i trzecia. W zaimkach drugiej osoby nie ma rozróżnienia na liczbę pojedynczą i mnogą.

Osoby dotyczą tylko zaimków osobowych. Czasowniki nie posiadają osób.

[edytuj] Rodzaje

Gramatycznie esperanto nie ma rodzajów, tylko zaimki osobowe trzeciej osoby liczby pojedynczej różnią się rodzajami (zob. rozdzial "Zaimki osobowe").

Dla tworzenia nazw istot płci żeńskiej jest używany sufiks -in: np. patro - ojciec, patrino - matka.

[edytuj] Zaimki osobowe

Podstawowe zaimki osobowe to:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1 osoba	mi	ni
2 osoba	vi
3 osoba, rodzaj męski	li	ili
3 osoba, rodzaj żeński	ŝi
3 osoba, rodzaj nijaki	ĝi
zaimek zwrotny (odpowiednik polskiego się)	si
zaimek nieokreślony	oni

Zaimki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadki. W bierniku dodaje się -n.

Stosuje się także inne zaimki:

ci (ty) — zaimek drugiej osoby liczby pojedynczej zaproponowany przez Zamenhofa, rzadko używany
zaimek ĝi rodzaju nijakiego używa się co do wszystkich obiektów, nie mająncych płci, oraz zwierząt, których płeć niewiadoma albo nie jest ważna
Zaimki dzierżawcze tworzy się dodając jedną z końcówek przymiotnika (-a, -an, -aj lub -ajn)
Zaimek nieokreślony oni używa się w zwrotach typu "nie wolno palić" (oni ne rajtas fumi)

[edytuj] Przedimek określony

Przedimek określony to la. Jego użycie jest dość dowolne jedynie dla początkujących esperantystów. (Zobacz: Przedimek w języku esperanto).

[edytuj] Liczebniki

Podstawowe morfemy liczebnikowe to:

0	nul
1	unu
2	du
3	tri
4	kvar
5	kvin
6	ses
7	sep
8	ok
9	naŭ
10	dek
100	cent
1000	mil

Liczebniki główne formuje się przez sklejanie, wg zasad:

nie ma potrzeby stawiać unu przed dek, cent czy mil
dziesiątki (X0) tworzy się sklejając morfemy X + dek, np. 20 = dudek
setki (X00) tworzy się sklejając morfemy X + cent, np. 200 = ducent
tysiące (X000) tworzy się sklejając morfemy X + mil, np. 2000 = dumil
dla liczb tysięcy od 1 do 999, konstruuje się liczbę tysięcy, po czym stawia się morfem mil, np 120 000 = cent dudek mil
skleja się kolejne morfemy od odpowiadającego największej do odpowiadającego najmniejszej liczbie, np. 123 = cent dudek tri
miliony i wyższe liczby konstruuje się za pomocą rzeczowników miliono, miliardo itd.

[edytuj] Czasowniki

W esperanto występują 3 czasy proste, bezokolicznik i tryb rozkazujący i przypuszczający.

Czas teraźniejszy	-as
Czas przeszły	-is
Czas przyszły	-os
Bezokolicznik	-i
Tryb rozkazujący	-u
Tryb przypuszczający	-us

Imiesłowy tworzy się morfemami sufiksowymi:

	Strona czynna	Strona bierna
Czas teraźniejszy	-ant-	-at-
Czas przeszły	-int-	-it-
Czas przyszły	-ont-	-ot-

Czasy złożone i stronę bierną tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego być (estas) i odpowiedniego imiesłowu. Dopełnienie bliższe w stronie biernej oznacza się słówkiem de: Można połączyć obie te formy w jedną, bez używania esti:

"To będzie zrobione" = tio estos farita lub tio faritos.
"Pies goni kota" = hundo postkuras katon
"Kot jest goniony przez psa" = kato estas postkurata de hundo lub kato postkuratas de hundo

[edytuj] Zaimki i przysłówki specjalne

Dużą grupę zaimków tworzy się systematycznie. Zaimki te są odmienne. I tak zaimki na -a odmieniają się jak przymiotniki, na -u i -o jak rzeczowniki, na -e przyjmują też formę kierunku -en.

Zaimki wskazujące mają domyślnie formę dalszą (tio = "tamto"). Formę bliższą tworzy się dodając słowo ĉi przed lub po zaimku, np. tio ĉi = "ten".

Wiele z tych zaimków nie ma odpowiedników w języku polskim, zostało więc podane przybliżone tłumaczenie.

	Nieokreślone I-	Pytające i względne KI-	Wskazujące TI-	Upowszechniające ĈI-	Przeczące NENI-
osoba oraz zaimki wyboru -U	ktoś IU	kto KIU	tamten TIU	wszyscy ĈIU	nikt NENIU
cecha -A	jakiś IA	jaki KIA	taki TIA	każdego rodzaju ĈIA	żaden, żadnego rodzaju NENIA
rzecz -O	coś IO	co KIO	tamto TIO	wszystko ĈIO	nic NENIO
przynależność -ES	czyjś IES	czyj KIES	tego TIES	należący do wszystkich ĈIES	niczyj NENIES
miejsce -E	gdzieś IE	gdzie KIE	tam TIE	wszędzie ĈIE	nigdzie NENIE
sposób -EL	jakoś IEL	jak KIEL	w ten sposób TIEL	każdym sposobem ĈIEL	w żaden sposób NENIEL
czas -AM	kiedyś IAM	kiedy KIAM	wtedy TIAM	zawsze ĈIAM	nigdy NENIAM
ilość, nasilenie -OM	ileś IOM	ile KIOM	tyle TIOM	każdą ilość ĈIOM	nic, żaden, wcale NENIOM
przyczyna -AL	z jakiegoś powodu IAL	dlaczego KIAL	dlatego TIAL	z każdego powodu ĈIAL	bez powodu NENIAL

[edytuj] Imiona i nazwy własne

Imiona męskie kończą się na -o, żeńskie na -a.

Zdrobnienia imion męskich konstruuje się ucinając je po dowolnej sylabie i dodając -ĉjo. Np. Johano na 'Joĉjo'.

Zdrobnienia imion żeńskich analogicznie z końcówką -njo. Np. Maria na Marinjo lub Manjo.

Czasem używa się też tych zasad do zdrabniania rzeczowników. Np. paĉjo = "tatuś", panjo - "mamusia".

[edytuj] Pytania

Pytania tworzy się za pomocą zaimków ki-. Tam, gdzie wymagana jest odpowiedź tak lub nie, stosowane jest słowo ĉu (czy) na początku: Ĉu vi parolas esperante?. Odpowiada się jes (tak) lub ne (nie).