Hełm

Z Wikipedii

Hełm - bojowa ochrona głowy, chroniąca czaszkę przed urazami, sporządzona z odpornego materiału. Przez wiele wieków używany był tylko przez wojsko, ale z czasem znalazł również bardzo szerokie zastosowanie wśród cywilów, jako tzw. kask (m.in. w budownictwie, górnictwie, służbach ratunkowych oraz u motocyklistów, rowerzystów, wspinaczy czy rolkarzy).

W dawnych czasach był najczęściej wykonywany z metalu lub skóry. Obecnie w użyciu są głównie hełmy z tworzyw sztucznych.

[edytuj] Hełmy starożytne

do uzupełnienia

[edytuj] Hełmy średniowieczne

Zasadniczą częścią hełmu jest dzwon, jednolity lub zmontowany z kilku części. Dolna jego część miewa czasami dookolną obręcz, a do jego krawędzi mocowano kolczy czepiec chroniący kark. Osłoną twarzy bywał nosal - płytka umieszczona z przodu dzwonu lub tworząca jego część. Hełmy młodsze zamiast nosala maja ruchomą zasłonę. Szczyt dzwonu nierzadko wieńczyła tulejka na pióropusz lub kitę.

Wśród zabytków z X - XII w. zachowanych do dziś znajdują się okazy wschodniego i zachodniego typu.

[edytuj] Szyszaki

Do hełmów typu wschodniego zalicza się cztery okazy szyszaków odkryte w Wielkopolsce (w Gieczu, Gnieźnie, Gorzuchach i w Olszówce. Okazy te niemal nie różnią się konstrukcją i zdobieniem. Wszystkie pochodzą z X lub XI w. Ich dzwon, zbliżony kształtem do wybrzuszonego stożka wykonano z czterech znitowanych blach żelaznych, umocnionych na dole obręczą z charakterystyczną ozdobną rozetką lub rodzajem diademu z przodu. Złączenia blach ornamentowane są listewkami miedzianymi. Na bocznych kwaterach dzwonu umieszczono dekoracyjne rozetki, a szczyt wieńczy tulejka z miedzianymi listewkami dla umieszczenia pióropusza. Dolna krawędź hełmu złączona była z kolczym czepcem. Żelazo dzwonu pokryto miedzianą złoconą blachą, a obręcz, rozetki i tulejka noszą ślady srebrzenia.

Głównym ośrodkiem produkcji owych szyszaków była Ruś. Nie były to jednak wytwory rodzime na Rusi, a zapożyczone z sasanidzkiej Persji. Z Rusi hełmy te rozchodziły się na zachód i docierały na tereny Polski, na Sambię i na Węgry.

[edytuj] Hełmy stożkowe

Hełmy stożkowe, zwane też normandzkimi - w Polsce znaleziono 2 egzemplarze. Okaz z Jeziora Lednickiego ma dzwon wykuty wraz z nosalem z jednego kęsa żelaza, o stożkowatym, lekko wybrzuszonym kształcie. Przez środek dzwonu biegnie grań (ość), a haczyk na końcu nosala służył do zaczepiania poły czepca kolczego. Hełm ten datuje się na XI-XII w. Egzemplarz z Jeziora Orchowskiego jest stożkowaty, z wyraźną granią biegnącą od przodu do tyłu dzwonu. Wykuto go, prawdopodobnie, z dwóch ściśle zespolonych ze sobą części. Nosal nie miał haczyka. Dolna część dzwonu ma drobne otworki świadczące o pierwotnym podkładzie ze skóry lub tkaniny. Hełm pochodzi z XI lub XII w.

[edytuj] Hełmy obręczowe lub żebrowe

Ich dzwon był zbudowany z kilku blach mocowanych do szkieletu z grubej żelaznej taśmy. Szkielet ten tworzyła obręcz będąca dolną krawędzią hełmu i połączone z nią łukowate żebra zbiegające się u jego szczytu. Niekiedy do dzwnou mocowano czepiec z kolczej plecionki.

[edytuj] Hełmy łuskowe

Dzwon złożony był z niewielkich metalowych łusek mocowanych do sztywnego kołpaka lub czapki z materiału organicznego. Okazy takie są spotykane na pieczęciach niektórych książąt z drugiej ćwierci XII w. Najprawdopodniej pochodzą ze Wschodu.

[edytuj] Hełmy przypominające czapkę frygijską

Dzwon tych hełmów był lekko pochylony ku przodowi, czym przypominał czapkę frygijską. Okazy te miały orientalna genezę, a rycerstwo europejskie poznało je podczas wypraw krzyżowych.

[edytuj] Hełmy z płytą

Były to okazy o spłaszczonym i wydłużonym dzwonie, chroniącym policzki i kark, z ochroną twarzy w postaci półokrągłej płyty z otworkami wzrokowymi i wentylacyjnymi, przypominającymi kaski współczesnych spawaczy. Są one pochodzenia zachodnioeuropejskiego. Z tego rodzaju hełmów powstał najbardziej charakterystyczny dla średniowiecza hełm garnczkowy.

[edytuj] Hełm garnczkowy

Hełm garnczkowy był całkowicie zamknięty i chronił głowę oraz częściowo kark i szyję. W XIII w. miał kształt cylindra z płaskim szczytem. Dzwon składał się z kilku nitowanych blach wzmocnionych obręczami, na przodzie znajdowała się pojedyncza lub podwójna szczelina wzrokowa oraz otworki wentylacyjne. Hełm noszono mając na głowie czepek z tkaniny lub kaptur kolczy. Helm garnczkowy miał istotne wady - ograniczone pole widzenia, utrudnione oddychanie oraz znaczny ciężar. Niezbyt dobrze chronił głowę, gdyż wytrzymałość dzwonu na uderzenia osłabiała skomplikowana budowa - złącza i płaski szczyt, po którym nie ześlizgiwały się ciosy zadane przez nieprzyjaciela.

Helmy garnczkowe noszono w Polsce, jak świadczy ikonografia, do połowy XIV w. Okazy młodsze różniły się znacznie od XIII-wiecznego pierwowzoru. Dzwon, nadal złożony z kilku płyt, miał jednak wysklepiony szczyt oraz wyraźną grań przednią, a krawędzie dolne opierały się o ramiona noszącego. Niekiedy front chroniła dodatkowa płyta. Taki hełm zwano wielkim. Na szczycie dzwonu, okrytego często labrami - płatami tkaniny w barwach heraldycznych właściciela, umieszczano klejnot, czyli plastyczne godło zbliżone lub identyczne z herbem rycerza.

Około połowy XIV w. hełm wielki przekształcił się z bojowego w paradny i turniejowy. Nadal pozostawał symbolem rycerza. W średniowiecznej sztuce uosabiał wysoki stan i godność. Konwencja ideologiczna i artystyczna owych lat nie pozwalała wyobrażać plebejów i pogan w hełmach garnczkowych, gdyż właściwe były tylko dla rycerzy chrześcijańskich, noszących typowy dla tradycji i ideologii łacińskiego Zachodu twór rzemiosła zbrojeniowego.

Sądzi się, że hełm garnczkowy nie był powszechny w całej Polsce. Ikonografia przedstawia je na głowach władców wielko- i małopolskich, śląskich czy pomorskich, natomiast panowie mazowieccy mają na swych dzielnicowych pieczęciach tradycyjne hełmy otwarte, niekiedy orientalnego wzoru. Ta mazowiecka odrębność (widoczna także w innych elementach uzbrojenia) była najprawdopodobniej efektem położenia dzielnicy na pograniczu z bałtyjskim i wschodnioeuropejskimi kręgami kultury.

[edytuj] Kapalin

Kapalin to ochrona głowy o starej tradycji. W późnym średniowieczu stał się najpospolitszym hełmem w Polsce. Kapalin znano już w starożytności, a ponowną popularność zyskał w Europie w XII w. W Królestwie Polskim pojawił się pod koniec XIII w., ale powszechny stał się w XIV w.

Hełm o kształcie kapelusza, sporządzony z kilku znitowanych blach lub, rzadziej, wykuty z jednego kęsa żelaza. Dzwon zbliżony kształtem do półkuli lub spłaszczonego stożka, przedłużony był rondem, lekko opuszczonym i rozchylonym na boki. W jego wnętrzu umieszczano zaczepy mocujące czepiec kolczy i wyściółkę. Z biegiem lat kapaliny przeszły ewolucję. Pod koniec XIV w. stopniowo pogłębiano dzwon i powiększano rondo, które bywało niekiedy tak szerokie, że wymagało wycięcia szczeliny wzrokowej. Pod koniec średniowiecza hełmy te miały podbródek, a na dzwonie grzebień. Co najmniej od poł. XIV w. kapaliny malowano lub barwiono, smarując je olejami lub smołą i ogrzewano w palenisku.

Niestety na ziemiach polskich nie znaleziono oryginalnych kapalinów. Dwa egzemplarze odkryto natomiast w leżących w państwie krzyżackim ruinach gródka w Plemiętach, woj. kujawsko-pomorskie, spalonego na początku XV w.

Przekazy pisane zwą kapalin "isenhut", "clobuczek", "pilleus ferreus" bądź "kapalin". Ceny hełmów odnotowane w źródłach są bardzo zbliżone, co dowodzi, że ich konstrukcja była niemal identyczna. Produkowano je w wielu miastach w warsztatach hełmiarzy lub płatnerzy. Aż do schyłku średniowiecza największym ośrodkiem ich wytwarzania pozostawał Kraków.

Kapaliny były, od XIV w. poczynając, pospolite w polskich siłach zbrojnych, podobnie jak w całej Europie łacińskiej. Używali ich wojownicy wszelkich kategorii, może z wyjątkiem najbogatszego rycerstwa. Dokumenty nadawcze dla posiadaczy ziemskich, a także wójtów i sołtysów świadczą, że były wśród nich najpopularniejszym hełmem. Przykłady noszenia ich przez ciężkozbrojnych kopijników znajdujemy w ikonografii - np. pochodzący z drugiej połowy XV w. poliptyk świętokrzyski z katedry wawelskiej. Kapaliny używane były przez strzelców z rycerskiego pocztu, a także mieszczan. Spis arsenału cechowego w Krakowie z 1427 r. stwierdzał, że powinno w nim spoczywać 169 hełmów, w tym 145 kapalinów. Dla porównania dodajmy, że w niektórych arsenałach krzyżackich kapaliny bywały jedynymi ochronami głowy, a w większości tych arsenałów przewa­żały liczebnie nad innymi.

[edytuj] Łebka lub szłom

Łebka to hełm otwarty , stożkowaty, noszony z czepcem kolczym. Łebka powstała w wyniku ewolucji wczesnośredniowiecznego hełmu stożkowego, któremu przedłużono dzwon w partii tylnej oraz zastosowano nowy sposób dołączania czepca, mocowanego też do zaczepów rurkowatych umieszczonych przy dolnej krawędzi dzwonu. Dzwon miał łagodne linie, z wycięciem twarzowym, niemal pionową płaszczyzną tylną i kończastym szczytem. Wykonywano go z jednego lub dwóch starannie zgrzanych symetrycznych części, co eliminowało niedostatki hełmów wcześniejszych wykonywanych z kilku blach, gdyż podnosiło wytrzymałość na uderzenia. Do dolnej krawędzi dzwonu przypinano kolczy czepiec, odejmowany w razie potrzeby, chroniący kark i dolną część twarzy. Konstrukcja tego hełmu była bardzo udana - lekka i dobrze chroniąca głowę.

Szłomy od drugiej połowy XIV w. stały się najczęstszą ochroną głowy polskiego rycerza. Takie hełmy, według źródeł pisanych, posiadali zarówno władcy, np. Władysław Jagiełło, jak i możni, średnie i drobne rycerstwo, a także straże miejskie i milicje.

[edytuj] Przyłbica

Hełm zwany przyłbicą pojawił się w Europie Zachodniej około połowy XIV w. Należy pamiętać, że przyłbica to hełm z ruchomą zasłoną, a nie sama zasłona. Zasłona ta nie była częścią dzwonu, ale łączyła się z nim za pomocą zaczepu lub zawiasu czołowego lub dwóch zawiasów skroniowych.

Przyłbica to szłom, któremu dodano zasłonę.

W najstarszych odmianach jest nią niewielki ruchomy nosal złączony jednym końcem na stałe z kapturem kolczym, a zaczepiany drugim na haczyku umieszczonym na przodzie dzwonu. Wkrótce to niepraktyczne rozwiązanie zastąpiono nowym. W miejsce nosala pojawiła się zasłona większa, wypukła, nie przylegająca do twarzy, ze szczeliną wzrokową i otworkami wentylacyjnymi. Umocowywano ją na zaczepie, a później na zawiasach z boku dzwonu, dzięki czemu można było zasłonę podnieść lub odłączyć. W końcu XIV w. pojawiły się przyłbice z zasłoną mocno wydłużoną, zbliżoną do zwierzęcej paszczy. Hełm budził grozę niesamowitym wyglądem, a wyraz maski bywał indywidualizowany. Do hełmu tego przylgnęła nazwa "psi pysk".

W polskich źródłach pisanych przyłbice kryją się pod nazwą "przelbicza", "brzelbicza". Przyłbice były drogie, gdyż w XV w. kosztowały tyle, ile dwa szłomy lub trzy-cztery kapaliny. Nosili je wyłącznie kopijnicy, a więc ciężkozbrojni. Prawdopodobnie produkowano je w Polsce, choć nie wiadomo w jakich ośrodkach.

[edytuj] Salada

Salada w późnośredniowiecznej polszczyźnie zwana była "lepka". Geneza tego typu hełmu nie jest do końca wyjaśniona, być może powstał w wyniku ewolucji kapalinu. Opuszczona ku dołowi kreza salady wymagała wycięcia szczeliny wzrokowej, co spowodowało wydłużenie tylnej ściany dzwonu osłaniającej kark, która przybrała postać nakarczka. Salady mają także zasłonę o górnej części profilowanej, mocowaną na zawiasach skroniowych. Dolną część twarzy zabezpiecza podbródek łączony z napierśnikiem zbroi. Jest to więc niemal zamknięta ochrona głowy.

Salady zyskały popularność wśród wojowników polskich, zarówno zaciężnych konnych, jak pieszych, wśród dostojników oraz mniej zamożnej szlachty.

[edytuj] Inne typy hełmów

• Przyłbice o jajowatym kształcie z taśmowatą zasłoną i tarczkami skroniowymi, znane z ikonografii w połowie XV w.
• Przyłbice o cylindrycznym dzwonie przechodzącym w spiczasty szczyt, zwane w źródłach pisanych "pekilhuben", mające związek z bałtyjskim kręgiem kulturowym.
• Hełmy otwarte o trójwierzchołkowym dzwonie, być może częściowo wykonane ze skóry.

[edytuj] Hełmiarze

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, hełmy wykuwano w warsztatach specjalistów - hełmiarzy, a także płatnerzy, należących z reguły do zbiorowego cechu kowali. Wyodrębnienie się wytwórców ochron głowy nastąpiło w efekcie postępu produkcji zbrojeniowej. W 1326 r. w Krakowie pracował Hannus "helmfrint", inna nazwa hełmiarzy to "helmsmeden" lub "galeatores". Do połowy XV w. w Krakowie działało minimum dziesięć warsztatów produkujących hełmy, nie licząc płatnerskich. Wśród hełmiarzy istniała zapewne specjalizacja. We Lwowie, w latach 1382-1414, pracował Piotr Eysenhutil (Ysenhuter), a więc rzemieślnik wykuwający kapaliny.

[edytuj] Hełmy XVI-XIX w

Popularnym rodzajem hełmu używanego w XVI-XVII wiekach był morion. W okresie tym i następnym hełmy jednak straciły na popularności, wraz z rozwojem broni palnej, przeciw której nie stanowiły osłony.

W XVIII-XIX wiekach hełmy stosowały tylko nieliczne formacje wojskowe, jak kirasjerzy oraz formacje porządkowe. Hełmy tego okresu pełniły w dużej mierze funkcje ozdobne i wyróżniające. Jednym z szerzej stosowanych hełmów XIX wieku była niemiecka skórzano-metalowa pikielhauba.

[edytuj] Hełmy nowoczesne

Potrzeba ponownego wprowadzenia ochronnych nakryć głowy dla żołnierzy stała się widoczna na początku I wojny światowej, kiedy na froncie zachodnim żołnierze zalegli w okopach wojny pozycyjnej, narażeni na częsty ostrzał artylerii i moździerzy. Przystąpiono wówczas do opracowania hełmów stalowych, chroniących przed odłamkami pocisków, zwłaszcza padających z góry, jak szrapnele, a także w pewnym zakresie przed pociskami broni palnej padającymi pod kątem. Jako pierwszy wprowadzono szeroko w 1915 francuski hełm wz.15, opracowany pod kierunkiem płk. Augusta Adriana (tzw. hełm Adriana), przyjęty także przez niektóre inne armie. Był on stosunkowo lekki i wyróżniał się podłużnym grzebieniem nad dzwonem hełmu, przykrywającym otwór wentylacyjny. W tym samym roku wprowadzono brytyjski hełm Mk I, stosunkowo płytki, lecz o kształcie opracowanym w celu jak największego odbijania kulek szrapneli (nawiązujące formą do średniowiecznych kapalinów). Hełm ten zaadaptowany został także przez armię amerykańską. Dopiero w 1916 wprowadzono niemiecki hełm wz.16, tzw. stahlhelm , głęboki i ciężki, zapewniający najlepszą ochronę, o kształcie nawiązującym do średniowiecznej łebki. Nowoczesne hełmy wewnątrz miały wkładki skórzane, zwykle składające się z kilku płatów, wiązanych na górze, pod dzwonem hełmu, pozwalających na dopasowanie hełmu do głowy i zapewniających amortyzację. Hełmy te nie chroniły jednak bezpośrednio przed pociskami broni palnej padającymi prostopadle - jedynie niemiecki stahlhelm miał możliwość nałożenia przedniej płyty pancernej, lecz nie była ona popularna z uwagi na masę i jedynie częściową ochronę. Hełmy stały się powszechnym ogólnowojskowym nakryciem głowy.

Powyższe hełmy opracowane podczas I wojny światowej służyły w nieco jedynie zmodyfikowanych postaciach w armiach francuskiej, brytyjskiej i niemieckiej także podczas II wojny światowej. Inne państwa, m.in. USA, Włochy, Polska, ZSRR, Japonia opracowały w latach 20. i 30. własne wzory hełmów stalowych, z reguły głębokich, jak udany polski hełm wz.31. Hełmy stalowe projektowane i stosowane były jeszcze przez kilkadziesiąt lat po wojnie.

Współcześnie, zwłaszcza od lat 80.-90. XX wieku, hełmy wykonywane są z tworzyw sztucznych, m.in. kevlaru, które charakteryzują się zwiększoną wytrzymałością.

[edytuj] Źródła

• Nowakowski Andrzej, Uzbrojenie średniowieczne w Polsce: (na tle środkowoeuropejskim), 1991, Toruń.
• Jacek Kijak, Hełmy Wojska Polskiego 1917-2000, Warszawa 2004.